ساخت کلان دوبیتی‌‌های علامه اقبال لاهوری

Abstract

گوینده یا نویسنده هنگام تولید یک متن، با توجه به معرفت زمینه‌‌‌‌ای و اطلاعاتی که ظاهراً بین او و خواننده مشترک است، از قالب خاصی برای ارائۀ مطلب استفاده می‌‌‌‌کند. علامه اقبال لاهوری (1938-1877م) در مجموعۀ شعر ارمغان حجاز برای بیان دیدگاه‌‌‌‌های سیاسی و اجتماعی و دینی خویش از قالب دوبیتی بهره برده که جلوه‌‌‌‌گاهی از اندیشه و احساس لطیف شاعر است؛ بنابراین در این نوشتار به‌‌منظور دست‌‌‌‌یابی به برخی از ویژگی‌‌‌‌های زبان‌‌‌‌شناختی و تجزیه‌‌و‌‌تحلیل گفتمانی ادبی، دوبیتی‌‌‌‌های وی به روش توصیفی- تحلیلی مورد مطالعه قرار گرفته تا به این سؤالات اساسی پاسخ داده‌‌شود که ساخت کلان دوبیتی‌‌‌‌های اقبال چگونه است و هر دوبیتی از چه سازه‌‌‎هایی تشکیل شده‌‌است؟ نتایج به‌‌دست‌‌آمده حاکی از آن است که ساخت و بافت دوبیتی‌‌های وی به سه دستة تک‌‌سازه‌‌‌‌ای، دو‌‌سازه‌‌‌‌ای و سه‌‌سازه‌‌‌‌ای قابل‌‌تقسیم است که دوبیتی‌‌های تک‌‌سازه‌‌‌‌ای بیش از نیمی از کل دوبیتی‌‌‌‌ها را به خود اختصاص داده‌‌است. در دوبیتی‌‌های تک‌‌سازه‌‌‌‌ای، سازة توصیف بیشترین بسامد را دارد و در آن توصیف انسان و شرح حال خویشتن و احوال دل محوری‌‌‌‌ترین عنصر به حساب می‌‌‌‌آید. از آنجا که در این دوبیتی‌‌‌‌ها جزء فرستنده و گیرنده و نیز خود پیام در مرکزیت و کانون توجه قرار دارد، گفتمان دوبیتی‌‌‌‌های اقبال از نوع عاطفی، ترغیبی و ادبی است.