مصوّرسازی‌‌های نسخه‌ای خطی از ترجمه فارسی کتاب «فی معرفت الحیل الهندسیه » (نسخه خطی شماره 708 کتابخانه دانشگاه شهید مطهری تهران)

Abstract

یکی از نسخه‌های خطی مصور نفیس موجود در ایران، نسخه شماره 708 کتاب‌خانه دانشگاه شهید مطهری(مدرسه سپهسالار) تهران است که ترجمه کتاب الحیل جزری به فارسی است و در تاریخ علم، فناوری و هنر تمدن اسلامی اهمیت زیادی دارد؛ اما تاکنون، پژوهشی درباره جنبه‌های هنری این نسخه انجام نشده است، لذا، باهدف احصای ویژگی‌های هنری، برای نخستین‌بار، مصورسازی‌های آن معرفی و تحلیل می‌گردد. پرسش‌های پژوهش، عبارتند از: 1) مصورسازی‌های نسخه خطی شماره 708 چه ویژگی‌هایی دارند؟ 2) وضعیت مصورسازی نسخه 708 نسبت به اصل کتاب جزری چگونه است؟ 3) نسخه خطی مذکور چه خصوصیات بارزی دارد؟ روش پژوهش، توصیفی و تحلیلی است و در طی آن، داده‌های کتاب‌خانه‌ای گردآوری شده و سپس، مورد مشاهده، تحلیل و بررسی قرار گرفته است. جامعه مورد مطالعه، تمامی نگاره‌ها و تصویرسازی‌های این نسخه خطی است و به عنوان نمونه، به صورت غیراحتمالی، 10 مصورسازی از این نسخه بررسی شده است. بر اساس نتایج پژوهش، مهم‌ترین ویژگی‌های تصاویر این نسخه، عبارتند از: خودداری از تصویرگری انسان و بسیاری از حیوانات، تزیین سطوح رنگی بزرگ با نقوش ظریف گیاهی و هندسی، عدم ایجاد زمینه رنگی در تصاویر. هم‌چنین، از میان 135 مصورسازی، 36 مورد به شکل اصلی دستگاه‌ها، 27 مورد به نمایش مکانیزم‌ها و 72 تصویر به اجزا و قطعات اختصاص یافته و 7 جای خالی در میان متون موجود است. جا افتادگی مصورسازی‌ها نیز نسبت به اصل کتاب، 14 شکل اصلی، 9 مکانیزم و 26 جز می‌باشد که دلایل احتمالی فقدان آن‌ها در خلال پژوهش مطرح شده است.