سنجش سطوح توسعه‌یافتگی سکونتگاه‌های شهری با به کارگیری مدل تحلیل خوشه‌ای (نمونۀ تحت مطالعه: استان تهران)

Abstract

شناخت وضعیت موجود سکونتگاه‌های شهری برای سنجش سطوح توسعه‌یافتگی آنها از اهمیت ویژه‌ای در برنامه‌ریزی شهری برخوردار است. امروزه آگاهی از نقاط قوت و ضعف شهرها، برای ارائۀ طرح‌ها، سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌های شهری ضروری است. در واقع استفاده از شاخص‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، کالبدی، بهداشتی و غیره می‌تواند معیاری مناسب برای تعیین جایگاه سکونتگاه‌های شهرها باشد که با مقایسۀ شهرها با توجه به شاخص‌های توسعه، زمینه‌های رفع مشکلات و نارسایی‌های موجود برای دستیابی به توسعۀ مطلوب و واقعی به‌وجود می‌آید. با تعیین و ارزیابی سطوح توسعۀ سکونتگاه‌های شهری مشخص می‌گردد که کدام شهر نیاز به سرمایه‌گذاری بیشتر نسبت به دیگر شهرها دارد. هدف این مقاله تعیین سطوح توسعه‌یافتگی شهرستان‌های استان تهران با بهره‌گیری از مدل تحلیل خوشه‌ای است. برای سطح‌بندی، 36 شاخص در سه بعد اجتماعی، اقتصادی، زیربنایی و کالبدی انتخاب گردید و با به‌کارگیری روش تحلیل خوشه‌ای سلسله‌مراتبی، طبقه‌بندی شهرستان‌های این استان صورت پذیرفت. روش تحقیق توصیفی – تحلیلی و از نوع کاربردی – توسعه‌ای است. در این تحقیق برای تجزیه و تحلیل‌ داده‌ها از نرم‌افزار spss و نیز از نرم‌افزار GIS برای سطح‌بندی سکونتگاه‌های شهری استفاده شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که شهرستان‌های استان از نظر شاخص‌های توسعه در یک سطح قرار ندارند. نتیجۀ به‌کارگیری روش خوشه‌ای سلسله‌مراتبی این است که شهرستان‌های استان تهران در سه خوشه سطح‌بندی می‌شوند. شهرستان تهران در خوشۀ اول به عنوان برخوردارترین شهرستان و شهرستان‌های دماوند، پیشوا، پاکدشت، ری، بهارستان، رباط‌کریم، ورامین، اسلامشهر، قدس، ملارد و شمیرانات در خوشۀ دوم قرار گرفته‌اند. البته با اینکه 12 شهرستان در یک خوشه قرار گرفته‌اند، با توجه به امتیاز شاخص‌ها به 7 سطح رده‌بندی می‌شوند که از بین آنها شمیرانات بعد از تهران وضعیت بهتری دارد. شهرستان فیروزکوه در خوشۀ سوم قرار دارد. در نهایت فیروزکوه به عنوان محروم‌ترین شهرستان برای سامان‌دهی و سامان‌بخشی باید در اولویت قرار گیرد. بنابراین با تهیۀ طرح‌های کوتاه‌مدت فوری و سرمایه‌گذاری مناسب می‌توان وضعیت رفاهی و معیشی افراد این شهرستان را ارتقا بخشید. البته این بدان معنا نیست که بقیۀ شهرستان‌ها نیاز به ارائۀ خدمات رفاهی ندارند، بلکه با توجه به شاخص‌ها، این شهرستان نسبت به دیگر شهرستان‌ها به تمهیدات و برنامه‌های ویژه نیاز دارد.