توسعۀ شهری دانش‌بنیان؛ تدوین نقشۀ راهبردی کلان‌شهر تهران

Abstract

توسعۀ شهری دانش‌بنیان (KBUD) رهیافت و الگویی از توسعه است که بنیادهای رقابت و پایداری را در ویژگی‌های مولد، زایشی و افزایشی اقتصاد دانش‌بنیان شهر جست‌وجو می‌کند. شهرها و در رأس آن‌ها کلان‌شهرها به دلایل مختلف مکان‌های بهینه‌ای برای تعامل شهر و دانش با هدف توسعۀ شهری دانش‌بنیان هستند. این مقاله با دیدگاه مبتنی بر منابع و تفکر راهبردی در تحلیل منابع و موانع، جایگاه و مزیت رقابتی و ارزیابی تناسب راهبردی منابع را تبیین می‌سازد و نقشۀ راهبردی توسعۀ شهری دانش‌بنیان تهران را تدوین و پیشنهاد می‌کند. روش این مقالۀ توصیفی-تحلیلی است و به‌دلیل داشتن ماهیت راهبردی، دستاورد (هدف) کاربردی دارد. داده‌های نظری به روش اسنادی و داده‌های تجربی به روش پیمایشی تهیه شده‌اند. در پردازش اطلاعات و تدوین نقشۀ راهبردی نیز از مدل Meta-SWOT و تحلیل PESTEL استفاده شده است. نتایج نشان می‌دهد منابع داخلی تهران اهمیت یکسانی در KBUD ندارند. تهران در مقایسه با سایر منابع داخلی قابلیت‌هایی دارد که در توسعۀ دانش‌بنیان شهر باارزش، تقلیدنشدنی، غیرقابل‌جایگزین و دارای تناسب راهبردی هستند و همچنین جایگاه رقابتی تهران در میان سایر کلان‌شهرها و مزیت رقابتی آن در KBUD نشان می‌دهند. این عوامل عبارت‌اند از: پیشتازی دیجیتال، پارک‌های علم و فناوری، ساختار صنعتی، چشم‌انداز دانش‌بنیان و جمعیت فعال و متخصص. در مقابل، ضعف تحقیق و پژوهش، تحریم و رکود اقتصادی، نبود اقتصاد دانش‌بنیان و مخاطرات محیطی هستند که موانع و تهدیدهای اصلی KBUD به‌شمار می‌روند. احتمال وقوع این ضعف‌ها بسیار زیاد است و از نظر درجۀ اضطرار در ردۀ بسیار فوری قرار دارند. منابع و موانع یادشده باید در شالودۀ خط‌مشی KBUD پذیرفته شوند و در تدوین نقشه و پیشنهاد برنامۀ راهبردی تهران به‌عنوان اولویت‌های اقدام یا ضرورت‌های مهار و کنترل تبیین شوند تا چرخۀ اقتصاد دانش‌بنیان شهر را فعال کنند. با این همه، نباید فراموش کرد که گذار به توسعۀ شهری دانش‌بنیان، بدون تغییر و بازنگری در سرچشمه‌های رانتی اقتصاد ملی و رانت فضایی ناشی از فعالیت‌های ساختمانی در درون شهرها بسیار دشوار خواهد بود.