بررسی انتقادی تطبیقی صنعت سجع در بلاغت فارسی و عربی

Abstract

سجع به‌عنوان یک آرایۀ بدیعی مبتنی بر آرایش لفظی و ظاهری، در اکثر آثار بلاغی عربی و فارسی مطرح شده است. هدف این مقاله این است که با نگاهی انتقادی و تطبیقی، تطور و تحول این صنعت را از دوران نخستین بلاغت­نویسی تا روزگار معاصر نشان دهد. بدین منظور، سیر تاریخی این صنعت بر اساس زمان و زبان تألیف آثار بلاغی و بدیعی مطالعه شد. برای درک بهتر و سهولت کار، انواع و اقسام سجع و آرایه­های متشکل از آن نظیر ترصیع، موازنه و تسمیط و تجزیه به صورت متفاوتی طبقه­بندی و نقد و بررسی شدند. با تطبیق دیدگاه­های عربی و فارسی در دوره­های مختلف این نتیجه حاصل شد که در مورد اصول و روش­های سجع­پردازی در این دو زبان، اختلاف­های اندکی وجود دارد. بلاغت­نویسان فارسی در کلیّت صنایع بررسی­شده، از علمای بلاغی عرب متأثر گشته­اند، اما گاهی نوآوری­هایی جزئی در روش و قواعد صنایع ایجاد کرده­اند که تکمیل­کنندۀ دیدگاه­های عرب­زبانان بوده است. با وجود این، نارسایی­هایی در تعریف صنعت سجع و اصول و قواعد آن وجود دارد که منجر به انحرافات و خطاهایی در تعریف انواع آن در سطح کلام و در شعر شده است.