کلمات مرکبِ «انعکاسی» در فارسی: انگارۀ دستوری‌شدگی

Abstract

انعکاسی‌ها در مطالعات زبان‌شناسی به آن دسته از واحدهای زبانی اطلاق می‌شوند که به‌دلیلِ رمزگذاری هم‌مرجع‌بودگی میان فاعل و موضوع دیگر فعل (مفعول مستقیم یا غیرمستقیم) یا تأکید برگروه اسمی در جمله به‌کار گرفته می‌شوند. مختصر حاضر بر آن است تا به بررسی آن دسته از کلمات مرکب در زبان فارسی بپردازد که با عناصر انعکاسیِ: «خویش» و «خویشتن» و عنصر انعکاسی و انعکاسیِ تأکیدیِ «خود» پدید می‌آیند. این بررسی با هدفِ واکاویِ ویژگیِ این دسته از واژگان مرکب در به‌تصویرکشیدنِ «ساخت موضوعی»ِ کامل، یعنی رمزگذاری همۀ موضوعات و با مشخصۀ «انعکاسی» درون یک واژه و همچنین مفهوم «تأکید» به انجام رسیده است. در این زاویه از واکاوی، مقالۀ حاضر از تحلیل کونیش (2011) در بررسی ساخت موضوعیِ ترکیبات اسمی با انعکاسی‌ها پیروی کرده است. از آنجا که بخشی از تحلیل‌های پژوهش نیازمند کاوش‌های درزمانی بوده است، اصول انگارۀ دستوری‌شدگی به خدمت گرفته شده‌اند. این کاوش‌ها حاکی از این حقیقت بودند که عناصر انعکاسی در ترکیبات واژگانی نیز تنها حامل مفاهیمی بودند که در ساخت‌های نحوی رمزگذاری می‌کنند. داده‌های پژوهش نشان می‌دهند که پیدایش ترکیبات واژگانی با عناصر انعکاسی، در فصل مشترک نحو و واژگان به وقوع می‌پیوندد، از این‌رو ترکیبات مذکور از میزان ترکیب‌پذیریِ بالایی برخوردارند. همچنین مشخص شد که زبان فارسی، همانند دیگر زبان‌های دنیا، مفهوم انعکاس را پیش از مفهوم قیدیِ «تأکید» در ترکیبات واژگانی رمزگذاری کرده‌است. نتایج این مقاله نشان می دهد که رمزگذاریِ مفهومِ «انعکاس»، رابطۀ فاعل و مفعول مستقیم و نیز کاربرد انعکاسیِ «خود»، به میزان قابل توجهی به‌ترتیب از رمزگذاریِ مفهومِ «تأکید»، رابطۀ فاعل و مفعول غیرمستقیم و نیز کاربرد دیگر عناصر انعکاسی بیشتر بوده‌است.