بررسی آکوستیکی ارتقای واکۀ /ɑ/ به واکۀ [u] در بافت n- در زبان فارسی معاصر

Abstract

تحقیق حاضر، پژوهشی در فرایند ارتقای واکۀ پسینِ افتادۀ /ɑ/ به واکۀ پسینِ افراشتۀ [u] دربافت همخوان خیشومی -nدر زبان فارسی معاصر است، در چارچوب واج‌شناسی آزمایشگاهی. در زبان فارسی در رخ‌داد این فرایند در بافت مذکور، دوگانگی مشاهده می‌شود. به‌بیان‌دیگر این فرایند گاهی رخ می‌دهد (برای مثال تبدیلِ واژۀ گران به گرون)، و گاهی نیز ارتقا رخ نمی‌دهد (مانند واژۀ گران‌پایه). از این‌رو نوشتار حاضر می‌کوشد تا ضمن بررسی این امر که چرا این فرایند فقط در برخی از واژه‌ها رخ می‌دهد، تبیینی آوایی برای این پدیده ارائه دهد. پس با ارائه‌ی الگوی واجی مربوطه، نشان می‌دهد که فرایند ارتقا در زبان فارسی، فرایندی سبک- وابسته است و بیشتر در سبک محاوره‌ای رخ می‌دهد. آن‌گاه با تحلیلِ واژه‌های گران، گرانی، جانور و زبان‌نفهم و متناطرِ محاوره‌ای آن‌ها یعنی گرون، گرونی، جونور و زبون‌نفهم، به‌صورت خارج از بافت و واکه‌های دهانی، شامل واکۀ پسینِ افراشتۀ /u/ و واکۀ پسینِ افتادۀ /ɑ/ و همخوان خیشومی [n]، تولید شده به‌طور منفرد، و واکه‌های خیشومیِ متناظرِ آن‌ها، شامل واکۀ [ũ] و واکۀ [ɑ̃] تولیدشده در بافت n- (از سوی پنج گویشور مذکر با گونه‌ی فارسی معیار) تبیینی آوایی برای این فرایند ارائه شده است. در این راستا با استفاده از پارامترهای سازۀ اول، دوم و تفاضل سازه‌های اول و دوم به بررسی ساختار سازه‌ای واکه‌های دهانی [ɑ]، [u] و متناظرهای خیشومی آن‌ها در ابعاد ارتفاع و محل تولید پرداخته شده است و با استفاده از نتایج حاصل از تحلیل‌های آماری، نشان داده شده است که بر اثر خیشومی‌شدگی، واکۀ خیشومیِ افتادۀ پسین نسبت به متناظر دهانیِ خود، به‌لحاظ ارتفاع، تفاوتی ندارد اما واکۀ خیشومیِ افراشتۀ پسین نسبت به متناظر دهانی خود افتاده‌تر می‌شود، و واکۀ خیشومیِ افتادۀ پسین نسبت به متناظر دهانی خود، پیشین‌تر است. آن‌گاه با استفاده از پارامتر آکوستیکیِ برجستگی به بررسی شباهت آواهای متوالیِ موجود در توالی‌های [ɑ̃n] و [ũn] پرداخته و نشان داده شده است که بین اجزای توالی دوم، نسبت به توالی اول، به‌لحاظ تغییراتِ آکوستیکی، تفاوت بیشتری وجود دارد. نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد که دلیل ارتقای واکۀ /a/ به واکۀ [u] در بافت –n این است که برجستگیِ توالیِ [ũn] بیشتر از توالی[ɑ̃n] است، بنابراین پارامتر آکوستیکیِ برجستگی، فرضیۀ وضوح شنیداریِ بیشتر را تأیید می‌کند