بازخوانی باب اول بوستان سعدی با رویکرد مشروعیت‌بخشی در گفتمان حکومت

Abstract

هدف این پژوهش، دست یافتن به ابعادی از معنا و درونمایه اشعار باب اول بوستان است که برای فهم آن باید رابطۀ متن را با بسترهای اجتماعی و فرهنگی که در آن تولید شده است، دریافت. روش این مطالعه، تحلیل انتقادی گفتمان است. در این رویکرد، یکی از نکات مورد تأکید این است که متن، یک کنش اجتماعی است که نابرابری‏های اجتماعی را در زبان بازتاب می‏دهد. شیوه‏های مشروعیت‏بخشی به یک امر یا مشروعیت‏زدایی از آن مورد توجه تئو ون لیوون یکی از نظریه‏پردازان تحلیل انتقادی گفتمان است. در این الگو، منتقد می‏کوشد تا نشان دهد متن مورد مطالعه چگونه توانسته است با قدرت اقناعی زبان، یک گفتمان را مشروع یا غیرمشروع جلوه دهد. چهار راهکار اصلی مشروعیت بخشی به گفتمان عبارت است از: 1- اعتباربخشی، 2- ارزش‏گذاری اخلاقی، 3- عقلانی کردن و 4- اسطوره‏سازی. هریک از این چهار شیوه، اشکال متنوعی دارند و در این پژوهش، باب اول بوستان که به طور مستقیم با گفتمان حکومت مرتبط است از دید شیوه‏های مشروعیت‏بخشی به این گفتمان بررسی شده است. نتیجه نهایی پژوهش این است که در باب اول بوستان، روش سعدی برای مشروعیت بخشیدن به امری در گفتمان حکومت یا مشروعیت‌زدایی از آن، عقلانی کردن است و البته با توجه به مخاطب متن که عمدتاً دربار است، این شیوه طبیعی می‏نماید. نمونه گزاره‏هایی که سعدی در پردازش زبانی و ادبی خود، مشروعیت آن‏ها را در گفتمان حکومت تثبیت می‏کند، عبارتند از: رسیدگی به رعیت، توجه به مسافران و بازرگانان برای رونق مُلک، رازداری در امور حکمرانی، همراهی با خردمندان و فرزانگان و مانند آن. اما فانی بودن دنیا و بعد، توجه و رسیدگی به رعیت از بیشترین بسامد برخوردار است. در میان گزاره‌هایی که از آن‌ها مشروعیت‌زدایی شده است نیز ظلم به رعیت بیشتر از همه مورد تأکید قرار گرفته است.