«بدل بلاغی» محملی برای ایهام‌سازی حافظ

Abstract

یکی از مشخصه‌های‌ اصلی سبک حافظ، چند معنایی بودن کلام اوست. او به روش‌های مختلف کوشیده‌است به این مهم دست یابد. یکی از راه‌هایی که حافظ برای خلق ایهام در پیش گرفته‌است و تا حال در کتب، شروح و مقالاتی که دربارة حافظ و ایهام نوشته شده، نامی از آن آورده نشده، ایهام‌سازی از رهگذر بدل بلاغی است. ظاهراً یکی از کارکردهای بدل، پرهیز از تکرار واژگان است که روزگاری از عیوب فصاحت محسوب می‌شد، اما حافظ در اکثر موارد به این اکتفا نکرده‌است. وی با دانش زبانی و بلاغی خود، کلماتی را جانشین یکدیگر می‌کند که علاوه بر وظیفة جانشینی، متضمن هنرهای بلاغی نیز هستند. یکی از مهم‌ترین کارکردهای بدل بلاغی در غزلیات حافظ، ایهام‌سازی است. حافظ با انتخاب دقیق بدل، علاوه بر مصون ماندن از بلیة تکرار، در بسیاری از موارد، به هنر زیبای ایهام نیز دست یافته‌است. در این مقاله، ابتدا به نقد تعاریف بلاغیون دربارة ایهام پرداخته شده، سپس «بدل بلاغی» مختصراً معرفی شده‌است. در ادامه، ابیاتی از حافظ که بدل بلاغی در آن‌ها موجب ایهام کلام گشته، تحلیل شده‌است و در پایان، بدل‌های بلاغی بیست غزل حافظ که تصادفی انتخاب گردیده، استخراج، و نسبت ایهام‌هایی که از رهگذر بدل بلاغی حاصل شده، با سایر ایهام‌ها سنجیده شده‌است.