زندگی خصوصی مولانا در لایه‌های پنهان نخستین داستان مثنوی

Abstract

مقاله حاضر، خوانشی متفاوت از داستان نخست مثنوی به منظور بازجست انعکاس سایه‌وار زندگی خصوصی مولانا و ارتباطات اجتماعی وی با افراد مهم و تأثیرگذار در زندگی اوست. لذا ضمن تأیید و صحه گذاشتن بر قرائت‌ها و تأویلات متعدّدی که تا کنون محقّقان برجسته‌ی ایرانی و غیرایرانی از این داستان به عمل آورده‌اند، داستان را در «بستر تاریخیِ» زندگی مولانا تحلیل خواهیم کرد. می‌دانیم مولوی خاطرات آشنایی و زندگی با شمس و پایان تراژیک این ارتباط را در فاصله‌ی طولانی بین غیاب شمس و آغاز سرایش مثنوی، در جهان عینیّت، علی‌رغم درگیری ذهنی شدید و مداوم با آن، به لایه‌های پنهان ذهن خویش می‌رانده و تنها با سرودن غزل‌های جانسوز، آبی بر آتش درون می‌پاشیده است. به نظر می‌رسد خاطرات فروخفته، در نخستین گام روایت‌پردازی، از اعماق ناخودآگاه فردی وی به در آمده و خود را در لایه‌های پنهان روایت نشان داده است. مولانا در این داستان مانند رؤیابینی است که با عمل «جابه‌جایی»، «ادغام» و «فشرده سازی» ضمن این که مهمترین مقطع زندگی خود را گزارش می‌کند، پرده‌ای چندلایه بر آن می‌افکند و تنها «سرّ دلبران»؛ یعنی حکایت حال خود و شمس تبریزی را در «حدیث دیگران»؛ یعنی روایت پادشاه، کنیزک، زرگر و طبیب الهی بازمی‌گوید. بنابراین، حکایتِ «نقد حال» خود را با شخصیّت «پادشاه»، شمس تبریزی را با «طبیب الهی»، کیمیاخاتون را با «کنیزک» و علاءالدّین محمّد را با «زرگر» بر مبنای اصل مشابهت، بازسازی می‌کند تا به صورت پوشیده از عملکرد خود در رابطه با شمس دفاع کرده باشد. زیرا علی‌رغم گذشت بیش از یک دهه از غیاب شمس، هنوز از عریان‌سازی و صراحت کلام هراسان است و سعی می‌کند با ترفندهای روایی بیش از آنکه پرده از حقیقت حال خود با شمس بر دارد، پردهایی ضخیم بر آن بیفکند.