کاربست بینامتنیت در فهم امثال نهج‌البلاغه

Abstract

بینامتنیت روشی جهت فهم دقیق­تر متون است که به بررسی روابط بین متن­ها می­پردازد و بر آن است که بیان کند هر متن و گوینده­ای متأثر از دیگر متون و گویندگان سابق یا هم­زمان، بوده و آگاهانه یا ناخودآگاه از کلام و اندیشه­ی آنها بهره­مند گشته است. امام علی (ع) در نهج­البلاغه، گاهی واژگان و عباراتی از متون قبلی (اعم از قرآن، احادیث نبوی (ص)، أمثال و اشعار عربی) را در خطبه­ها، نامه­ها و کلمات قصار خویش وارد ساخته و در برخی موارد با الهام از مفاهیم و آموزه­هایشان، محتوا و مضامین را در کلام خویش تداعی می­سازد. با بهره­گیری از روش فوق و به جهت فهم دقیق­تر سخن امام (ع) ناچاریم که روابط بین سخن امام (ع) و این متن­ها را تشخیص دهیم. در نهج­البلاغه حدود 220 ضرب­المثل آمده که امام (ع)، تعداد معدودی از آنها را از دیگران اخذ و نقل کرده است. در این مقاله برآنیم تا برخی از این نوع ضرب­المثل­ها را از منظر روابط بینامتنی مورد بررسی قرار داده و به این پرسش پاسخ دهیم که اولاً بینامتنیت أمثال عربی در نهج­البلاغه از کدام نوع است؟ و ثانیاً کاربرد این روش برای فهم حدیثِ امام (ع) چه تأثیری دارد؟ بر این اساس ابتدا با روش توصیفی- تحلیلی تمامی ضرب­المثل­هایی که امام (ع)، گوینده­ی نخستینِ آن نبوده را استخراج و بعد با بررسی پیشینه و معنای آن مَثَل، ارتباط آن را با کلام امام (ع) تشخیص می­دهیم. بینامتنیت به سه گونه­ی نفی جزئی، نفی متوازی و نفی کلی تقسیم می­شود. از ثمرات بهره­گیری از بینامتنیت تشخیص نوع ارتباط سخن معصوم (ع) با مَثَلِ مشهورِ عربی است و عملیات بینامتنی در این پژوهش نشان می­دهد که بیشترین شکل بینامتنیِ أمثال در نهج­البلاغه، بینامتنیت لفظی از نوع نفی متوازی است که امام (ع) اصلِ الفاظ مَثَل را در سخن خود آورده، ولی بین معنای مد نظر گوینده­ی اصلی با سخن خویش نوعی سازش برقرار کرده است.