معانی و بیان؛ از آشنایی تا جدایی (بررسی آراءِ شارحان مفتاح العلوم در خصوص نسبت میان علم معانی و علم بیان در قرن هفتم و هشتم)

Abstract

در بسیاری از پژوهش­های معاصر درباره تاریخ بلاغت مسلمانان، اغلب جدایی دو علم معانی و بیان را به ابویعقوب سکاکی (ف 626 ق) و بعضی به جرجانی (ف 471 ق) نسبت داده­اند. ضعف بزرگی این تاریخ­نگاری آن است که معمولاً حوادث فکری تاریخ را به یک شخص خاص منسوب می­کند، حال آنکه پیدا است که هر حادثه­ای در تاریخ علم امری تدریجی است و پدیدآمدنش امری یکبارگی و به دست یک فرد نیست. جدایی این دو علم نیز نه تنها از پیش از سکاکی آغاز شده بود بلکه تا چند قرن پس از او نیز به طول انجامید. بر همین بنیاد نگارندگان این مقاله بر آن شدند تا شرح جدایی این دو علم را از یکدیگر در قرن­های هفتم و هشتم -یعنی پس از سکاکی- پی­گیری کنند. با بررسی شرح­های این دوره آشکار شد که یکی از شارحان مفتاح به نام قطب­الدین شیرازی (ف 710 ق) در پی آن است که به جای پرداختن به تفاوت­های این دو علم، بیشتر به شباهت­ها و یکسانی­های آنها بنگرد درحالی‌که هرچه به اواخر قرن هشتم نزدیک­تر می­شویم شارحان، بیشتر به تفاوت­های این دو علم نظر می­کنند. در واقع در اواسط و اواخر قرن هشتم، این نگرش شیرازی، با نقد چند تن از شارحان برجسته، روبه‌رو می‌شود. اهمیت این نقدها در آن است که زمینه­ساز جدی­تر شدن و در نهایت قطعی شدن جدایی این دو علم می­گردد. در این مقاله کوشش خواهد شد تا تقابل این دو نظرگاه، یعنی هواداران جدایی حداقلی معانی و بیان و هوادران جدایی حداکثری این دو علم، به‌تفصیل بیان شود