موضع مؤلف پنهان حکایت‌های کلیله و دمنه: برساخت توزیع فضا

Abstract

در هر یک از متن‌های کارکردگرای کلاسیک فارسی همچون نوشته‌های سیاسی-اخلاقی، صدایی ایدئولوژیک و پنهان وجود دارد که به رغم تفاوت‌های ظاهری حکایت‌ها و تنوع موضوع آنها، در تک‌تک بخش‌ها یا قصه‌های هر متن جاری است. صدای مذکور که برآمده از موضع مؤلف پنهان متن است، در کتاب کلیله و دمنه به شکل ضمنی اما مؤکد و مداوم بر رابطه‌ای فاصله‌گرایانه و سلسله‌مراتبی در انواع روابط اجتماعی پای می‌فشارد. در این نوشتار موضع مؤلف پنهان حکایت‌های کلیله و دمنه با تکیه بر دو بافت برسازنده متن ‌-موقعیتی و کلامی- تبیین خواهد شد. البته بنا به سابقه تاریخی تکوین و تدوین حکایت‌ها، ایدئولوژی‌های کاستیِ هندی و اندیشه سیاسی ایرانشهری به‌مثابه بافتِ موقعیتی- معرفتیِ متن مفروض‌ گردیده و برای معرفی، طبقه‌بندی و تحلیل بافتِ ‌کلامی نیز بر نشانگان توزیع فضا در نوشتار نصرالله منشی تکیه شده‌است. نتیجه بیانگر آن است که نشانگان توزیع فضا که بر زبان کارگزاران درون‌متنی در سطوح مختلف جاری شده؛ حاکی از تولید و رواج گفتمانی مبتنی بر حفظ نظمِ از پیش ‌تثبیت‌شده و مرزبندی‌های برآمده از آن در قالب نظام تنبیه و تشویق است؛ به‌طوری‌که پاداشِ حفظ نظم و رعایت مرز، بقا و رستگاری و عدول از آنها سبب مرگ یا خسران فرض شده‌است.