کاغذ در نسخه‌های خطی ایرانی - اسلامی

Abstract

ایرانیان و مسلمانان، پس از شناخت کاغذ و تولید آن، به­سرعت کاغذ را جایگزین انواع دیگر ورق (پاپیروس و پوست) کردند و بدین جهت­، از قرن دوم تا چهارم ق. ساخت انواع کاغذ در مناطق و شهرهای مختلف ایران رایج گردید و پس از آن؛ تأسیس کارگاه­های ساخت کاغذ، به‌سرعت، به دیگر کشورهای اسلامی انتقال یافت. با توجه به‌تنوع کاغذ‌های به‌کاررفته در نسخه‌های خطی ایرانی و اسلامی، و با توجه به اینکه عنصر کاغذ، در نسحه‌های خطی، به‌منزله تعیین بخشی از هویت و پیشینه تاریخی آن نسخه است، فهرستنگاران نسخه‌های خطی، به‌ویژه ایرانیان، تلاش کرده‌اند تا در فهرست‌های خود نوع کاغذ مورد استفاده را - اگرچه به‌صورت حدس و گمان- تعیین نمایند. <br />با توجه به اینکه در میان استادان فهرستنگار نسخ خطی هیچ‌گونه بررسی تحلیلی، همراه با تعیین ضوابط و معیارهای مشخص مکتوب در تعیین انواع کاغذهای معرفی شده در فهرست‌ها بر‌جای نمانده است، مشکل‌ترین بخش از مباحث نسخه‌شناسی در میان فهرستنگاران تحلیل عنصر کاغذ در نسخه‌های خطی و اسناد قدیمی است. برای جبران این نقیصه و پیشگیری از حذف این عامل مهم و دقیق نسخه‌شناسی در فهرست‌ها، در این مقاله، پس از بررسی کاغذهایی که در نسخه‌پردازی و کتاب‌آرایی میان مسلمانان و ایرانیان- هرکدام با هویتی مستقل- مورد استفاده قرار می‌گرفت، چند نوع کاغذ رایج و شناخته شده در میان فهرستنگاران، همراه با ویژگی‌ها و دوره تقریبی کاربرد آنها و ذکر نمونه‌هایی مستنداز نسخه‌های خطی با آن نوع کاغذ (به‌عنوان معیار بازشناسی ویژگی‌های آن نوع خاص)، مورد تحقیق و بررسی تحلیلی قرار گرفته است.