بررسی سیر تحول و خاستگاه تالارهای ستون دار در معماری مساجد چوبی آذربایجان

Abstract

تالارهای ستون‌دار ریشه‌ای کهن در معماری ایران دارند و در دوره‌های تاریخی مختلف مورداستفاده قرار‌گرفته‌اند. تالار ستون‌دار به‌دلیل پاسخ‌گویی برای نیاز به داشتن فضاهای تجمعی و نیز شکوهی که این عنصر از طریق کثرت و ارتفاع ستون‌ها، در فضا می‌آفریند؛ در کاربری‌های رسمی، اجتماعی و کاخ‌های تشریفاتی نمایان شده است. اولین نمونه‌ی آن در تپه حسنلو شناسایی‌ و از دوره‌ی ماد در نوشیجان و گودین، بناهایی با تالار ستون‌دار کشف شده است. این عنصر در دوره‌ی هخامنشی، در ساختار تالار بارعام و تشریفات به‌کار می‌رود. تالار ستون‌دار بعد از اسلام، ابتدا برای ساخت شبستان، در مساجد اولیه مورداستفاده قرار گرفت؛ اما دیری نپایید که این عنصر، تنها محدود به ساخت خانه‌ها و مساجد نواحی سردسیر و کوهستانی شد. پرسش پژوهش حاضر، علاوه‌بر بررسی سیر تحول تالارهای ستون‌دار، این است که خواستگاه تالارهای ستون‌دار در مساجد چوبی آذربایجان در دوره‌ی اسلامی کجا بوده است؟ با آغاز دوره‌ی صفوی، طبق کتیبه‌های موجود، اکثر مساجد این سبک در شهرها و روستاهای آذربایجان، هم‌زمان با حکومت شاه‌طهماسب اول، ساخته ‌شدند. به‌دلیل کمبود کاوش‌های باستان‌شناسی و نبود کتیبه‌ی تاریخ ساخت در برخی دیگر از مساجد چوبی آذربایجان و ماندگاری کمِ تیرها و ستون‌های چوبی، نمی‌توان در مورد خاستگاه و الگوی اولیه‌ی این مساجد‌ نظر قطعی که موردپذیرش همگی محققین باشد، مطرح کرد. فرضیه‌ی پژوهش حاضر در مورد تاریخ ساخت تالارهای ستون‌دار در معماری بعد از اسلام در ایران به آغاز دوره‌ی صفوی محدود نمی‌شود؛ بلکه طبق مطالعات انجام‌گرفته، یکی از مشخصات بارز معماری سلجوقی در منطقه‌ی آذربایجان، استفاده از تالارهای ستون‌دار چوبی در ساخت مساجد بومی این منطقه بوده است و ساخت آن در مساجد کشورهای آسیای مرکزی، کشمیر و آناتولی در دوره‌های قبل‌تر از صفوی تجربه شده است. شیوه‌ی پژوهش در این مقاله، تاریخی-تفسیری می‌باشد. همچنین در مطالعات تطبیقی با دیگر نمونه‌های معماری، از روش بررسی قیاسی نیز بهره گرفته شده‌ است.