سازمان فضایی و گاهنگاری شهر ناتل با اتکاء به منابع تاریخی و شواهد باستان شناسانه

Abstract

شهر ناتل، یکی از شهرهای مشهور سده‌های اولیه‌ی اسلامی شمال رشته‌کوه البرز بوده که ویرانه‌های آن در میان جنگل‌های دهستان ناتل‌کنار (شهرستان نور) و در مجاورت روستایی با همین‌نام شناسایی شده است. با اتکاء به منابع تاریخی، این شهر در دوره‌ی عباسیان از بزرگترین شهرهای طبرستان محسوب می‌شد و دارای پادگان نظامی بوده است. اهمیت ناتل در نیمه‌ی دوم سده‌ی سوم هـ.ق. به حدی بوده که «حسن ‌بن ‌زید علوی»، در مسجد جامع آن، از مردم منطقه برای تشکیل حکومت شیعه‌ی زیدی بیعت گرفت. با توجه به نقش کلیدی این شهر در ایجاد ارتباط میان تمدن‌های شمال ایران، انجام مطالعات باستان‌شناسی در آن ضرورتی مضاعف می‌یابد. از آن‌جایی‌که ناتل کاملاً تخریب شده است، پرسش‌هایی درخصوص زمان حیات، فرم و عملکرد و تاریخ اضمحلال آن قابلیت طرح می‌یابد. در پژوهش حاضر، ضمن پاسخ به این پرسش‌ها، سازمان فضایی و الگوی استقراری شهر نیز بازیابی شده است. بدین‌منظور، کلیه اطلاعات مرتبط با این شهر از منابع مکتوب استخراج شد تا در تطبیق با نتایج مطالعات باستان‌شناسی به‌روش توصیفی-تحلیلی مورد استفاده قرار گیرند. به‌منظور تعیین فرم و ساختار فضایی این شهر، مطالعات میدانی به‌وسیله‌ی نگارندگان انجام شد که از آن‌جمله می‌توان به دو فصل کاوش در سال‌های 1387 و 1389 و بررسی سطحی سیستماتیک در سال 1392 اشاره نمود. در نتیجه‌ی این مطالعات مشخص شد که اگرچه شهر دارای پلان هشت‌ضلعی نامنظم و متفاوت از شهرهای فلات‌مرکزی ایران بوده، اما در محله‌بندی آن از الگوی رایج شهرهای مرکزی ایران (ارگ، شارستان و ربض) تبعیت شده است. در طراحی شهر ناتل، از رودخانه‌ی «شیم‌رود» در تحکیم استحکامات دفاعی جنوب‌شرق آن بهره برده شده و با حفر خندقی به‌موازات سایر دیوارها، سیستم دفاعی آن کامل شده است؛ هم‌چنین، امنیت دیوارهای دفاعی ارگ حکومتی ناتل به‌وسیله خندقی جداگانه تأمین می‌شد.