واکاوی آثار معماری و اقدامات عمرانی نخستین حکمرانان سلجوقی بر اساس منابع مکتوب از سال 429 تا 465 هجری قمری

Abstract

ایام حکومت سلجوقیان، یکی از دوره‌های درخشان عرصه‌ی معماری و هنر ایران به‌شمار می‌آید. سلجوقیان، اقدامات عمرانی قابل‌توجهی انجام دادند و از خود حجم وسیعی از ابینه را برجای نهادند که جزو شاهکارهای معماری ایرانی محسوب می‌گردند. در این راستا، بسیاری از پژوهشگران به مطالعه‌ی آثار این دوران باشکوه پرداخته‌اند، اما عمده مطالعات و تحقیقات صورت‌گرفته توسط آنان بر ادوار میانی و پایانی حکومت سلجوقیان تکیه دارد و اطلاعات بسیار اندکی راجع به دوران نخستین حکمرانان این سلسله در دست است؛ تا آن‌جا که برخی از محققین، باور به آغاز فعالیت‌های عمرانی سلجوقیان، به تاریخی بعد از سال‌های 459 هـ.ق. دارند که این تا حد بسیار زیادی، ریشه در عدم مشاهده‌ی آثار معماری پابرجا متعلق به اوایل این حکومت دارد. در این مقاله که براساس ماهیت و روش، از نوع تحقیقات تاریخی است، برآن هستیم با تأکید بر منابع تاریخی، به ارزیابی عدم برجای ماندن آثار شاخص معماری در اوایل عهد سلجوقی بپردازیم و نقش عواملی همچون: ماهیت نظامی دولت سلجوقی و درگیری‌های آنان با رقبای هم‌عصرشان را در حوزه‌ی عمرانی مورد واکاویی قرار دهیم. در نتیجه مطالعه‌ی منابع تاریخی روشن می‌گردد، برخلاف تصور رایج در دوران سلاطین نخست سلجوقی، اقدامات عمرانی قابل ملاحظه‌ای جریان داشته است و سلاجقه در آغاز حکمرانی خود، برخلاف ماهیت نظامی‌شان، در اکثر شهرهای ایران و عراق به ساخت ابنیه‌ی متعدد، به‌ویژه مدارس و مساجد پرداخته‌اند و عدم پابرجایی این آثار در حال‌حاضر و به‌دست نیامدن آن‌ها در نتیجه کاوش‌های باستان‌شناسی به‌معنای عدم توجه آنان به حوزه‌ی عمران و معماری نیست.