بازنگری مکان نیایشگاه آذرفرنبغ در دوره‌ی ساسانی بر اساس تطبیق منابع مکتوب سده سوم تا هفتم هجری و شواهد باستان‌شناختی

Abstract

آتشکده‌ی آذرفرنبغ که براساس متون تاریخی به روحانیان زرتشتی تعلق دارد، در کنار نیایشگاه‌های آذرگشنسپ و آذربرزین‌مهر، به‌عنوان یکی از سه آتشکده‌ی بزرگ دوره‌ی ساسانی به‌شمار می‌رود. شرق‌شناسان و باستان‌شناسانی که تاکنون در زمینه‌ی سازه‌های مذهبی دوره‌ی ساسانی به پژوهش پرداخته‌اند، بر این موضوع اتفاق‌نظر داشته‌اند که مکان احتمالی این نیایشگاه از اوایل دوره‌ی ساسانی در کاریان فارس قرار داشته است. از مطالعه‌ی متون مرتبط با مکان آتشکده‌ی آذرفرنبغ می‌توان به این نکته پی‌برد که باوجود اشارات منابع دوران اسلامی به وجود آتشکده‌ای مهم در کاریان، غالب آن‌ها به‌صراحت از یکسان بودن آتشکده‌های کاریان صدر اسلام و آذرفرنبغ دوره‌ی ساسانی سخن نگفته‌اند. در این پژوهش سعی گردیده تا به این پرسش که مکان نیایشگاه آذرفرنبغ در دوره‌ی ساسانی در کجا قرار داشته و در صورت جابه‌جایی در چه بازه‌ی زمانی جابه‌جا شده، پاسخ داده شود. تحقیق پیش‌رو براساس هدف، از نوع تحقیقات بنیادی و از نظر ماهیت و روش، از نوع تحقیقات تاریخی و توصیفی-تحلیلی می‌باشد؛ برای گردآوری داده‌ها در ابتدا به‌صورت کتابخانه‌ای منابع مکتوب تاریخی مرتبط با مکان این نیایشگاه که عموماً سده‌های سوم تا هفتم هـ.ق. را دربر می‌گیرند، مورد مطالعه و از سنجش و آن‌ها با یکدیگر محدوده‌ی احتمالی مکان آذرفرنبغ مشخص گردیده، سپس به‌صورت میدانی-کتابخانه‌ای و با بررسی‌های باستان‌شناختی سازه‌های مذهبی حائز شرایط، مورد مشاهده و مطالعه قرارگرفته‌اند تا درنهایت با تطبیق و مقایسه‌ی نتایج به‌دست‌ آمده، مکان احتمالی نیایشگاه آذرفرنبغ و هم‌چنین تاریخ احتمالی تغییر مکان آن مورد تحلیل و سنجش واقع گردد. این پژوهش از این منظر، می‌تواند مورد اهمیت باشد که احتمالات نوینی را در رابطه با مکان آتشکده‌ی آذرفرنبغ معرفی می‌نماید. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که مکان احتمالی آتشکده‌ی آذرفرنبغ در مدت طولانی از حکومت ساسانیان در نزدیکی دارابگرد بوده و احتمالاً در اواخر این عصر و یا حتی در زمانی پس از دوره‌ی ساسانی، شاید به مناطق دیگری مانند کاریان منتقل‌شده است.