ماوراءقفقاز قدیم در شمال غرب ایران

Abstract

یکی از تپه‌های باستانی بزرگ در شرق استان زنجان، «قلعه‌تپه» است. این تپه در حاشیه‌ی شهر ابهر واقع و به‌دلیل توسعه‌ی شهری، به‌شدت مورد تخریب قرار گرفته است؛ به‌طوری که تنها بخش کوچکی از قسمت مرکزی آن برجای مانده است. قلعه‌تپه بر روی یک برآمدگی کم‌ارتفاع طبیعی در کناره‌ی جنوبی ابهررود، مهم‌ترین رودخانه‌ی منطقه، قرار دارد. این رود از میان دشت طویلی جریان دارد که هم‌چون دالانی طبیعی، مهم‌ترین مسیر طبیعی ارتباطی شمال‌غرب با شمال مرکز، فلات ایران را تشکیل می‌دهد و قلعه‌تپه به‌دلیل موقعیت‌ آن، مکان مهمی برای تحقیق درباره‌ی روابط فرهنگی میان این مناطق است. تاکنون سه فصل کاوش در این محل به انجام رسیده است که در نتیجه این کاوش‌ها، بقایایی از عصر مفرغ، عصر آهن و دوره‌های اشکانی و اسلامی به‌دست آمده است. در آخرین کاوش به‌سرپرستی نگارنده، مشخص شد که اولین استقرار شکل‌گرفته در قلعه‌تپه به عصر مفرغ قدیم تعلق دارد و بقایایی، شامل: معماری، سفال و برخی اشیاء کوچک از این استقرار به‌دست آمد. مواد فرهنگی به‌دست آمده از این استقرار کوتاه‌مدت، معرف فرهنگ ماوراءقفقاز قدیم یا کورا-ارس هستند و مشباهت زیادی با یافته‌های این فرهنگ از منطقه‌ی زاگروس دارند. بنای مکشوف از این دوره در قلعه‌تپه، راست‌گوشه و قابل‌مقایسه با معماری این فرهنگ در گودین IV است؛ همچنین نقوش کنده‌ی سفال‌ها نیز شباهت زیادی با سفال این فرهنگ در منطقه‌ی زاگرس دارند. براساس خصوصیات معماری راست‌گوشه و سفال خاکستری صیقلی با نقوش کنده، استقرار فرهنگ ماوراء قفقاز قدیم در قلعه‌تپه را می‌توان در نیمه‌ی اول هزاره‌ی سوم ق.م. تاریخ‌گذاری نمود. علاوه‌بر این، موقعیت قلعه‌تپه در میانه‌ی مسیر ارتباطی شمال‌غرب با شمال‌مرکز فلات، نشانگر نقش مهم آن در بازسازی مسیر گسترش فرهنگ ماوراءقفقاز قدیم به سمت شرق است.