ردپای گیلگمش و عشتار در فلات‌مرکزی ایران؛ آیا نقوش نبرد انسان و جانوران بر ظروف سفالین پیش‌ازتاریخ به داستانی اساطیری اشاره دارد؟

Abstract

در میان هزاران ظرف سفالی مکشوف از ایران، تنها بر سطح شمار محدودی از ظروف و قطعات سفالین متعلق به هزاره‌ی چهارم تا دوم قبل‌ازمیلاد‌، که از فلات‌مرکزی و جنوب‌غربی ایران کشف شده‌اند، نقوشی یافت‌شده که روایت‌گر موضوع خاص و بیانی نمادین هستند. این پژوهش در پی پاسخ به این پرسش است که نقوش نبرد انسان و جانوران بر ظروف سفالین پیش‌از‌تاریخ فلات‌مرکزی به چه موضوعی اشاره دارد؟ نقوش این گونه ظروف به‌حدی کمیابند که پیداست برخلاف ظروف مرسوم دوره‌ی پیش‌ازتاریخ که نقوش پُرتکرار و رایجی دارند، موضوعی را روایت می‌کنند که گویی هنرمند به اسطوره‌ای اشاره دارد که بیش از همه با نبرد انسان و سگ با یک گربه‌سان بزرگ (پلنگ) در ارتباط است. در این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی تلاش‌شده است که به کمک ظرف سفالین موجود در موزه‌ی آبگینه و سفالینه‌های ایران، ظروف مکشوف از یان‌تپه‌ی ازبکی و گورستان لما، علاوه‌بر بازسازی احتمالی صحنه‌ی ترسیم‌شده بر قطعه سفال‌های مکشوف از تپه‌های قبرستان و اریسمان، موضوع این نقوش مورد بررسی و واکاوی قرار گیرد. نقوش سطح سفال‌ها تصویری از نبردِ میانِ اربابِ حیوانات و پلنگی را نشان می‌دهد که از جنبه‌ی مذهبی اهمیت دارد. با این‌که جزئیات داستان بر ما پوشیده است، اما با وجود نقوش پلنگ‌های بی‌سر یا با چهره‌های محو، پیداست که نقوش، بازتابِ داستانی اساطیری هستند. اگر تحلیل‌های ارائه شده در اینجا درست باشد، تصاویر نقش‌شده بر ظروف هزاره‌های ششم و چهارم قبل‌ازمیلاد‌ ایران باید به داستان و روایتی از درگیری ارباب حیوانات (گیلگمش؟) و ایزدی با نمودِ جانورنمایِ پلنگ اشاره داشته باشد که بعدها و از دوره‌ی سومر در هنر شرق باستان به‌عنوان اینانا / عشتار شناخته می‌شود؛ این یافته‌های همگون، نشان می‌دهد در نیمه‌ی غربی فلات‌مرکزی ایران از شمال گرفته تا جنوب، به اسطوره‌ای باور داشته‌اند که ردپایی از آن تا گورستان لما در جنوب‌غربی ایران قابل پیگیری است.