بررسی تاریخی و باستان شناختی قلعه کهنه ی کرمانشاه

Abstract

شهر کرمانشاه یکی از مراکز جمعیتی غرب ایران است، این شهر در حاشیه‌ی مرزهای طبیعی فلات ایران و بر روی یکی از بزرگ‌ترین دشت‌های زاگرس‌مرکزی شکل گرفته و از دوره‌ی پارینه‌سنگی تا به امروز مورد توجه جوامع انسانی بوده است. موقعیت جغرافیایی و قرارگیری در مرزهای طبیعی و سیاسی سبب اهمیت نظامی منطقه شده است. این موضوع از عصر صفوی و در پی چالش‌های ایران و عثمانی، افزایش و با تثبیت مرزهای غربی، تا امروز ادامه یافته است. مدارک تاریخی نشان می‌دهد که در عصر افشاریه قلعه‌ی وسیعی در این منطقه تأسیس و کرمانشاه به یکی از مراکز نظامی نادرشاه تبدیل شد. این قلعه که پس از شکل‌گیری شهر جدید در اواخر زندیه و توسعه‌ی آن در عصر قاجار، با نام «قلعه‌کهنه» از آن یاد می‌شود، در دشت ساخته شده و از نقشه‌ی موسوم به «ستاره‌ای» در طراحی و ساخت آن استفاده شده است؛ این نقشه با نمونه‌های اروپایی قابل مقایسه است. قلعه‌کهنه در زمان تشکیل حکومت زندیه تخریب شده و پس از آن، درپی تغییرات بستر رودخانه‌ی قره‌سو و گسترش فضای شهری کاملاً از بین رفته است. مسأله‌ی اصلی این نوشتار بررسی این اثر با تکیه‌بر مدارک و شواهد موجود است. این بررسی برای دستیابی به ویژگی‌های معماری نظامی در دوره‌ی افشاریه انجام شده و ضرورت آن با توجه به اطلاعات محدودی که از این دوره دراختیار داریم، مشخص می‌شود. بر این اساس پرسش‌هایی پیرامون علل ساخت قلعه از سوی نادرشاه؛ ساختار معماری به‌ویژه نقشه‌ی آن و کارکرد تسلیحاتی و مسکونی قلعه مطرح می‌شود و فرضیاتی مبتنی‌بر کارکرد تسلیحاتی قلعه و تداوم ظهور عناصر معماری غربی از عصر صفوی به‌بعد ارائه می‌گردد. این پژوهش به روش توصیفی-تاریخی تحلیلی انجام شده است و ضمن مطالعه‌ی متون و مدارک عصر افشاریه و زندیه، تصاویر هوایی و داده‌های حاصل از کشفیات اتفاقی را مورد بررسی قرار می‌دهد.