دربندِ کُولا؛ آوردگاه راهبردی اسپهبدان تبرستان در برابر اعراب

Abstract

در اقلیم کوهستانی ایران زمین، داشتن تنگ یا دربند، به‌ویژه در هنگام مواجهه با لشکریان انبوه، امتیازی ویژه و حتی برگ برنده محسوب می‌شد. «دربند» یا «تنگ» به معبری باریک اطلاق می‌شد، ‌که از میان دو کوه با دیواره‌های بلند بگذرد و با ایجاد بند دفاعی و استقرار تیراندازان و سربازان در بالا در دو سوی تنگ، از آن پاسداری می‌شد. از نامی‌ترین و راهبردی‌ترین دربندهای تاریخ‌سازِ ایران، می‌توان به دربندِ کولا در تبرستان اشاره کرد، که دروازه‌ی ورود به کوهستان قارِن و شَروین بود و در پایان دوره‌ی ساسانی و سده‌های نخست چیرگی اعراب، آوردگاه و کانون کشمکش‌های اسپهبدان تبرستان با سپاهیان اموی و عباسی گردید. اینک اما جایگاه دربندِ کولا بر ما آشکار نیست و در دهه‌های گذشته، کوشش پژوهشگران و نظریات پراکنده برای روشن نمودن موضع این جای‌نام، راه به‌جایی نبرد. مهم‌ترین پرسش این پژوهش این است که دربندِ کولا کجاست؟ بنابراین هدف بنیادی این پژوهش، شناسایی این جایگاه گمشده در هزارتوی تاریخ است، که با بهره‌گیری ا‌ز بررسی میدانی، مطالعات جغرافیای تاریخی و با روش توصیفی- تحلیلی از میان گزینه‌های احتمالی انجام پذیرفت. با توجه به فقدان منابع در مورد دربندِ کولا، نگارندگان با کنکاش در متون تاریخی به‌زحمت سطور مرتبط با این جای‌نام را یافته و در رسیدن به جایگاه این دربند از آن بهره جستند. همچنین با بررسی‌های میدانی، دربندهای کهن و راهبردی در پهنه‌ی البرز شرقی در بخشی که در حوزه‌ی مازندران است، شناسایی شد، تا با مطابقت با نشانه‌های داده شده از متون تاریخی، امکان تطبیق با دربندِ کولا بررسی گردد و پرده‌ی‌ ابهام در مورد جایگاه این دربند برداشته گردد.