مطالعات آزمایشگاهی تعدادی از مهره های آبی و سبز به کار رفته در زیور آلات پیش از تاریخ موزه ملی ایران

Abstract

استفاده از مهره‌های رنگی در زیورآلات پیش‌ازتاریخ بسیار متداول بوده و مطالعات بسیار زیادی بر روی آنالیز عنصری و شناسایی ساختار این مهره‌ها در جهان صورت گرفته است. با توجه به تعداد زیاد مهره‌های یافت شده در کاوش‌های باستان‌شناسی، به‌خصوص در گورستان‌های قبل‌ازمیلاد ایران، انجام این پژوهش‌ها اهمیت زیادی دارد. به‌منظور شناسایی مواد اولیه‌ی به‌کار رفته در مهره‌های پیش‌ازتاریخ ایران، از هشت مهره‌ی آبی، آبی تیره و سبز به‌کار رفته در سه زیور به‌دست آمده از تپه حصار دامغان (هزاره‌ی سوم قبل‌ازمیلاد) و تپه نصفی گیلان (هزاره اول قبل‌ازمیلاد) که متعلق به موزه ملی ایران بودند، نمونه‌برداری شد. پرسش اصلی این پژوهش، شناسایی نوع مواد و ترکیبات به‌کار رفته در این مهره‌ها است. آیا از سنگ‌های نیمه‌قیمتی، مثل لاجورد و فیروزه در ساخت این مهره‌ها استفاده شده یا از مواد سنتزی، مثل آبی مصری و شیشه بهره‌برداری شده است. برای پاسخ به این پرسش‌ها، از روش‌های آنالیز دستگاهی مختلف، مثل پراش سنجی پرتو ایکس (XRD)، طیف‌سنجی زیر قرمز تبدیل فوریه (FTIR)، میکروسکوپ نوری پلاریزان (PLM) و میکرو پیکسی (Micro-PIXE) استفاده شده است. نتایج FTIR و میکروپیکسی نشان می‌دهد که مهره‌های به‌کار رفته در زیور متعلق به تپه حصار دامغان از جنس سنگ لاجورد است که سنگی نیمه‌قیمتی بوده و با توجه به بالا بودن عناصر منیزیم و کلسیم در آن، این نمونه‌دارای کانی دیوپسید (CaMgSi2O6) قابل‌توجهی است. اما نتایج XRD هفت نمونه از مهره‌های به‌کار رفته در دو زیور تپه نصفی گیلان، نشان می‌دهد که این نمونه‌ها فاقد ساختمان بلوری هستند و جنس این مهره‌ها با توجه به آنالیز عنصری با روش میکروپیکسی شیشه‌ی نوع سیلیکا، سودا و آهک است که به‌علت بالا بودن درصد پتاسیم و منیزیم، سودای استفاده شده در آن از خاکستر گیاهان به‌دست آمده است. علاوه‌بر این، مشخص شد که علت رنگی بودن مهره‌های شیشه‌ای به‌دلیل وجود ترکیبات مس و آهن با درصدهای متفاوت است. همچنین بررسی میکروسکوپی نشان داد که در هفت مهره‌ی شیشه‌ای به‌کار رفته در زیورهای تپه نصفی، چهار نمونه‌ی آبی مات بوده و سه نمونه سبز و آبی تیره‌ی شفاف هستند و نتایج آنالیز میکرو پیکسی نشان داد که شیشه‌های مات دارای مقدار قابل‌توجهی آنتیموان (Sb) هستند، اما مهره‌های شفاف آنتیموان ندارند؛ بنابراین این نتایج نشان می‌دهد که دانش استفاده از ترکیبات آنتیموان برای مات کردن شیشه‌ها در هزاره‌ی اول پیش‌ازتاریخ وجود داشته است.