بررسی تحلیلی نقش مایه‌ی شیر در آثار سفالی سده های پنجم تا هشتم هـ.ق

Abstract

دست‌یابی به صنعت سفال به‌عنوان اولین دست‌ساخته‌های کاربردی بشر، نقش بسزایی در زندگی او ایفاد کرد و ایجاد نقوش برروی سفال‌ها به‌عنوان نمادی از هنر ماندگار انسان در دوره‌های مختلف مطرح بوده است. نقوش روی سفال‌ها که ریشه در مفاهیم اعتقادی، باورها، تمایلات و آرزوهای هر عصری دارد، در تمام ادوار تاریخی دوشادوش صنعت سفال خودنمایی نموده است. شیر از جمله نقوش رایج و مورد توجه اعصار مختلف بوده است. سده‌های پنجم تا هشتم هـ.ق. به‌لحاظ تحولات بدیعِ هنری همواره مورد توجه هنرپژوهان بوده است. این نوشتار بر آن است تا با بررسی نقش‌مایه‌ی شیر در سده‌های مذکور، به این سؤالات پاسخ دهد که در یک رویکرد مقایسه‌ای و تطبیقی نقش‌مایه‌ی شیر در فاصله‌ی سده‌های پنجم تا هشتم هـ.ق. از منظر معیارهای زیباشناختی (با تأکید بر فرم و ساختار) از چه ارزش‌های زیباشناختی حکایت می‌کند؟ و در صورت مشاهده‌ی تغییرات چشمگیر در فرم و ساختار این نقش‌مایه‌، این تغییرات چه دلیلی می‌تواند داشته باشد؟ برای پاسخ‌گویی به سؤالات مذکور، تلاش شده است تا با تکیه بر روش تحلیلی که یکی از معروف‌ترین روش‌های تجزیه و تحلیل آثار هنری است به بررسی آثار سفالی سده‌های پنجم تا هشتم هـ.ق. و مقایسه‌ی آن‌ها با یکدیگر بپردازیم. مراد از تحلیل ساختاری، بررسی رابطه‌ی نقش‌مایه‌ی اصلی با سایر نقش‌مایه‌های مجاور، بررسی رابطه‌ی فرم و شکل کلی ظرف با نقش‌مایه‌ی اصلی و سایر نقش‌مایه‌ها و بررسی مستقل خود نقش‌مایه‌ی اصلی (شیر) است. به‌نظر می‌رسد که باوجود انتظار معمول، گذشت زمان و عوامل دیگری چون آشنایی بیشتر هنرمندان با سنت‌های هنری دیگر، تأثیر چندانی در قوت طراحی و پختگی آن نداشته است. نقش‌مایه‌ی شیر آثار سفالی متعلق به سده‌های پنجم و ششم هـ.ق. در مقایسه با آثار متأخر، از طراحی خطی قوی، تأکید بر رابطه‌ی اندام‌وار زمینه و موضوع اصلی، تناسب خود نقش‌مایه و ارتباط ظریف آن با کالبد ظرف برخوردار است.