تبیین جایگاه فرهنگ های دوره مفرغ میانی و جدید در شمال غرب ایران "مطالعه موردی سفال های سبک ارومیه و سفال خابور"

Abstract

پس از فروپاشی فرهنگ کورا-ارس در دوره‌ی مفرغ قدیم، در دوره‌های پسین (دوران مفرغ میانی و جدید، هزاره‌ی دوم ق.م.) فرهنگ کوچ‌نشینی مشترک و فراگیری در مناطق شمال‌غرب ایران، ماورای قفقاز و شرق آناتولی رایج می‌گردد. در شمال‌غرب ایران با توجه به گاهنگاری ارائه شده در دوره‌ی مفرغ میانی، دو نوع سنت سفالگری مشخص وجود دارد؛ یکی از آن‌ها به نام «ظروف سبک ارومیه»، که از هفتوان‌تپه لایه‌ی VIB به‌دست آمده است. براساس یافته‌های باستان‌شناسی، آغاز این سنت از حدود 2200 ق.م. و خاتمه‌ی آن در شمال‌غرب ایران و شرق آناتولی حدود 1300 ق.م. بوده و دامنه‌ی انتشار آن از شمال‌غرب ایران و به اعتقاد برخی پژوهشگران از دشت قزوین (تپه‌ی سگزآباد) تا ماورای قفقاز جنوبی و حوالی ارضروم در ترکیه می‌باشد. نوع دیگر سفال این دوره، شامل «ظروف خابور» می‌باشد. ظروف خابور در گستره‌ی بسیار وسیعی از غرب و شمال‌غرب ایران، شمال بین‌النهرین، سوریه تا جنوب آناتولی منتشر شده و منطقه‌ی ماردین به‌عنوان درواز‌ه‌ی ورود سفال خابور به آناتولی مطرح می‌باشد. این نوع سفال در شمال بین‌النهرین در میان سال‌های (1900 تا 1600ق.م.) و در شمال-غرب ایران در دینخواه‌تپه با روش ترمولومنیسانس مابین 68 ± 2106 تا 58 ± 1684 ق.م. تاریخ‌گذاری شده است. سنت سفالگری نوع خابور با شروع عصر مفرغ جدید از میان رفته و «سنت سفال نوزی» جایگزین آن گشته، اما سنت سفالی ارومیه در نواحی شمال‌غرب ایران، قفقاز و شرق آناتولی تا شروع عصر آهن ادامه می‌یابد. مقاله‌ی حاضر در نظر دارد حوزه‌ی انتشار سنت‌های سفالی ارومیه و خابور، ویژگی‌های درون‌منطقه‌ای، اشتراکات و روابط بین منطقه‌ای در هزاره‌ی دوم ق.م. را مورد مطالعه قرار دهد. نتایج پژوهش حاضر نشان می‌دهد فرهنگ-های دوره‌ی مفرغ، به‌ویژه سنت سفال خابور به‌واسطه‌ی گسترش تجارت در این دوره حایز کمال اهمیت است. از همین‌رو شاهد گسترش فرهنگ‌های سفالی ارومیه و خابور در گستره‌ای از قفقاز، شرق ترکیه، شمال عراق، غرب و شمال‌غرب ایران در این دوره هستیم.