بررسی نقش اقلیم بر نوع معماری و تزیینات حسینیه ی نواب بیرجند

Abstract

از جمله عوامل مؤثر و بنیادی در طراحی شهرهای اسلامی و بناهای درون‌شهری آن، «اقلیم و رعایت اصل رون» می‌باشد؛ آن‌چنان که تأثیر آن در بافت شهری و حتی تک‌تک بناها و عناصر معماری داخلی فضاها دیده می‌شود. در ایران اسلامی، معماری بناها و شهرها در اقلیم گرم و خشک یکی از بارزترین و مشخص‌ترین نمودهای تأثیر اقلیم بر شکل‌گیری شهر و بناها به‌شمار می‌رود و می‌توان زیباترین و هنرمندانه‌ترین طراحی‌های ایرانی را در این نوع اقلیم مشاهده نمود. وجود محله‌های متعدد در بافت تاریخی شهر بیرجند و بناهای به یادگار مانده‌ی مذهبی، عمومی، خصوصی و غیره، یادآور گذشته‌ی آن است. بخشی جدایی‌ناپذیر از کالبد فیزیکی اغلب شهرها و روستاهای تاریخی ایران به‌ویژه از دوران صفویه به بعد بناهایی موسوم به میدان، تکیه و حسینیه است. در این مقاله، شهر بیرجند در حاشیه کویر به‌عنوان نمونه‌ای منحصر به‌فرد که کمتر مطالعات معماری سنتی در آن صورت گرفته، برگزیده شده و سعی در بررسی تأثیر اقلیم در یکی از بناهای تاریخی منحصر به‌فرد از دوران حکومت شاه عباس صفوی به‌نام «حسینیه‌ی نواب» دارد. حال سؤال اصلی پژوهش پیش‌ِرو این است؛ اقلیم چه تأثیری بر ساختار معماری و تزیینات حسینیه‌ی نواب داشته است. این بنا در حال حاضر، در یکی از محله‌های تاریخی بیرجند به‌نام «چهار درخت» قرار گرفته و نمونه‌ی مطالعاتی ارزشمند و مناسبی جهت سنجش فرضیه‌ی تأثیر اقلیم در طراحی و شکل‌گیری بناهای حاشیه‌ی کویر می‌باشد. نگارندگان در پژوهش حاضر، با روش توصیفی-تحلیلی و ابزار گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای و به‌ویژه مشاهده، سعی در بررسی و تحلیل معماری بنای مورد مطالعه بر مبنای شاخص «اقلیم» دارند. نتایج پژوهش حاضر نشان می‌دهد که اقلیم، مهم‌ترین عامل تأثیر‌گذار بر ساختار کالبدی گونه‌های مختلف (میانسرا، طاق و گنبد، بادگیر و ساخت‌مایه) در بنای مورد مطالعه بوده و معمار حسینیه‌ی نواب با در نظر گرفتن شرایط اقلیمی مناسب‌ترین سبک معماری (الگوی درونگرایی) و کاربردی‌ترین آرایه‌های تزیینی را به‌کار برده است.