سرپل ذهاب پیشنهادی برای جاینام حُلوان بر اساس مطالعه ی مدارک نوشتاری

Abstract

سرپل‌ذهاب یکی از مهم‌ترین حوزه‌های فرهنگی ایران در دوران پیش از اسلام و دوران اسلامی بوده است که در استان کرمانشاه و در نزدیکی شهرستان قصرشیرین قرار دارد. این شهرستان به‌دلیل موقعیت سوق‌الجیشی خود که در مسیر جاده‌ی موسوم به ابریشم قرار دارد، در تحولات سیاسی ایران در ادوار مختلف نقش بسزایی داشته است. سابقه‌ی تاریخی این حوزه‌ی فرهنگی بسیار طولانی است، به‌طوری‌که وجود آثار باستانی هم‌چون نقش‌برجسته‌ی آنوبانونی، نقش‌برجسته و کتیبه‌ی اشکانی، خود شاهدی بر این ادعا هستند. هدف از این نوشتار، بررسی جغرافیایی تاریخی محدوده‌ی فرهنگی سرپل‌ذهاب بر اساس آگاهی‌های موجود در منابع نوشتاری است. بدین منظور عمده‌ی منابع اصلی بررسی شده نشان می‌دهد که با گذر زمان و تغییر پادشاهی‌ها از این محدوده‌ی جغرافیایی با عناوین مختلفی یاد شده است که «خالا»، «کالح» و «حُلوان» از آن جمله‌اند؛ اما این تنوع اسمی سرپل‌ذهاب و شباهت اسمی واژه‌ی حلوان با دیگر مناطق از جمله «حلوان» قهستان - نیشاپور، «حلوان» مصر و «حلوان» عراق باعث ایجاد اختلاف نظر در بین مورخین و جغرافیا‌دانان شده است. با این‌حال در منابع معتبر پیش از اسلام، هم‌چون اثر «خاراکسی» از این منطقه قبل از «کارینا» (کرند امروزی) یاد شده است. جغرافیانویسان و مورخین در برخی از مقاطع تاریخی مانند فتوحات اسلامی در ذکر وقایع و حوادث آن ایام از حلوان یاد کرده‌اند. در اوایل دوره‌ی اسلامی ضمن فتح مداین و جلولاء، از حلوان به‌عنوان مقَر یزدگرد سوم یاد شده که در شرق «جلولاء» قرار گرفته بود. حال پرسش اصلی این است که، آیا سرپل‌ذهاب را می‌توان با حلوان ذکر شده در منابع یاد شده با محدوده‌ی جغرافیایی امروزی آن منطبق دانست؟ بر اساس پژوهش‌های انجام شده در این زمینه و جغرافیای تاریخی سرپل‌ذهاب به‌نظر می‌رسد که حلوان ذکر شده در منابع پیش از اسلام و دوره‌ی اسلامی با محدوده‌ی جغرافیایی سرپل‌ذهاب امروزی انطباق دارد. بر این اساس پژوهش پیشِ‌رو به روش توصیفی-تحلیلی و بر اساس اطلاعات موجود در منابع و اسناد تاریخی و جغرافیایی و نیز تحقیقات صاحب‌نظران تدوین شده است.