مطالعه تطبیقی راه های تجاری و نقش قلاع نظامی بر پیشرفت تجارت منطقه ای و فرامنطقه ای شمال غرب ایران در دوره ی اسلامی (با مطالعه موردی شهرستان کوثر در استان اردبیل)

Abstract

از جمله نقاط کلیدی در مطالعات باستان‌شناسی دوره اسلامی استان اردبیل، مناطق جنوبی آن شامل شهرستان‌های خلخال و کوثر است که به جهت موقعیت سوق الجیشی مناسب عامل ارتباط مناطق مرکزی ایران با دشت اردبیل، دشت مغان و منطقه‌ی قفقاز بوده است. در این راستا سؤالات متعددی مطرح است که مهم‌ترین آن‌ها شامل، 1) چه مدارک باستان‌شناختی در زمینه‌ی اهمیت منطقه‌ی شهرستان کوثر و موقعیت مناسب ارتباطی این منطقه وجود دارد؟ 2) تأثیر موقعیت سوق‌الجیشی در تشکیل راه‌های تجاری و امکانات بین‌راهی شهرستان کوثر چیست؟ روش تحقیق در این پژوهش از نوع توصیفی ـ تحلیلی بوده و با استفاده از پژوهش‌های میدانی (بررسی، شناسایی و مستندنگاری یافته‌های باستان‌شناسی) و مطالعات کتابخانه‌ای (به‌ویژه متون مورخان و جغرافیانویسان دوره‌ی اسلامی) بوده است. مهم‌ترین راه‌های شناسایی شده در این شهرستان، جاده‌ی فرامرزی قفقاز و دو مسیر مواصلاتی گیلان و آذربایجان می‌باشد. مطالعه‌ی متون و یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد «قاباق‌قلعه فیروزآباد» مهم‌ترین قلعه‌ی نظامی منطقه است؛ این قلعه از یک‌سو با برقراری امنیت زمینه‌های لازم برای ایجاد امکانات بین‌راهی متعدد در این شهرستان را فراهم و از این طریق باعث تسهیل و افزایش ارتباطات تجاری فرامنطقه‌ای این حوزه‌ی فرهنگی شده است. مکان‌گزینی قلعه‌های استحکاماتی در مناطق با موقعیت استراتژیک، از یک‌طرف با اهداف حفظ مالکیت خرد (درون‌منطقه‌ای) و از طرف دیگر با ایجاد امنیت راه‌های تجاری باعث حفظ منافع ملی و مالکیت کلان (برون ‌منطقه‌ای) شده است. مهم‌ترین دستاوردهای پژوهش حاضر، شناسایی یک مسیر تجاری (جاده‌ی قفقاز) و دو مسیر مواصلاتی (بین آذربایجان و گیلان) و امکانات بین‌راهی مرتبط با آن‌ها، پل قیزکورپوسی، استراحتگاه قوش قایاسی، کاروانسرای آرپاچایی، کاروانسرای شاه‌عباسی و چندین راه‌نشان در منطقه است. نتایج پژوهش حاضر، نشان می‌دهند که الگوی پراکنش آثار دوره‌ی اسلامی منطقه‌ی مورد بحث، تحت‌تأثیر جغرافیای محیطی همچون معابر و رودخانه‌ها، راه‌ها و حفظ حاکمیت سرزمینی خرد و کلان قرار دارد.