رمزگشایی خط معقلی در دو نگاره گردان ِچهارعلی(ع) مدرسه نیم‌آورد اصفهان، و شش‌علی(ع) مسجدجامع یزد

Abstract

هدف از این پژوهش تبیین ویزگی‌های تکثیر «نگاره‌های گردان» معقلی (خط بنایی) مطابق با نمونه‌های ارزشمند تاریخی است. گونه‌ای از نگاره‌های‌ معقلی ‌که ‌با تکرار دایره‌وار و دوران پیوند دارد در این پژوهش معقلیِ «نگاره‌های‌گردان» نامیده می‌شود و بدلیل توجه به اصالت نام‌های استفاده شده توسط معماران قدیم، به‌جای «خط بنایی» از «معقلی» استفاده شده است. این معقلی‌ها در اشکال مختلف از سه تا چندضلعی با ویژگی‌های: تقارن، درهم قفل‌شدگی‌حروف، گسترش و جلوه سه‌بعدی مشاهده می‌گردند. این مقاله با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و توسعه‌ای، با جمع آورد اطلاعات به شیوۀ کتابخانه‌ای و مشاهدات میدانی انجام و برای تبیین مراحل بصری از روش نگاشت ‌ادراکیاستفاده شده است. نمونۀ معقلی‌های گردان، از دو نگاره‌‌گردان‌ ِچهارعلی(ع) مدرسه نیم‌آورد اصفهان، و شش‌علی(ع) مسجدجامع یزد انتخاب شده است. یافته‌های تحقیق نشان‌ می‌دهد طراحی این‌ دو نگاره و دیگر نگاره‌های‌گردان از جمله نگاره‌های‌گردان بناهای قوام‌الدین شیرازی از قواعدی مشابه پیروی می‌کنند، با الگو قراردادن این قواعد می‌توان نگاره‌هایی‌ جدید در اشکال مختلف ترسیم کرد. درخلال این ترسیمات و با افزایش تعداد اضلاعِ نگاره‌ها، به‌دلیل ازدیاد تعداد کلمات و کمی‌ فضا، ماهیت حروف مبهم و ناخوانا می‌شود. برای جبران این نقیصه لازم است بر گام‌های تشکیل‌دهندۀ نگاره افزوده گردد، در طی این فرآیند مرکز نگاره وسیع‌تر شده و حروفی که در گام‌های مرکزی نگاره قرار دارند شکل متفاوتی پیدا می‌کنند که این امر برای شکل‌گیری حروف در گام‌های میانی و محیطی الزامی است. همچنین در ترسیمات چهارتایی با حذف یک چهارم نگاره، و اتصال قسمت دوم و سوم به‌ هم می‌توان نگاره‌هایی با جلوۀ سه‌بعدی به‌دست آورد.