شناسایی و طبقه‌بندی نقش درخت واق‌واق در فرشهای سده‌های دهم تا سیزدهم هجری ایران

Abstract

نقش‌مایۀ درخت سخنگو یا درخت واق‌واق، که در داستان‌ها و افسانه‌‌های سرزمین‌های گوناگون ریشه دارد، به اشکال مختلفی بر آثار هنری نمایان شده است. این نقش سرچشمۀ پیدایش نقوش تزیینی واق است که ترکیبی از سر جانداران طبیعی یا تخیلی با ساقه‌ها و گل‌های اسلیمی و ختایی است و به‌عنوان یکی از نقش‌مایه‌های اصلی قالی‌بافی ایران مطرح می‌شود و در طرح‌های مختلفی چون لچک‌ترنج و درختی جلوه‌گر می‌شود. این نقوش گونه‌های تحول‌یافتۀ درخت سخنگو و درخت‌ واق هستند که به‌طور کلی به چهار گونه بر فرش‌های قرون دهم تا سیزدهم هجری قابل مشاهده‌اند. هدف از این مقاله شناخت اشکال گوناگون این آرایۀ تزیینی و آشنایی با خصوصیات ظاهری و ترکیبی این نقوش در فرش‌های سده‌های دهم تا سیزدهم هجری است. سؤالاتی که در این پژوهش مطرح می‌شوند عبارت‌اند از: ـ چه گونه‌هایی از نقوش واق بر روی فرش‌های قرون دهم تا سیزدهم هجری وجود دارند؟ ـ شیوه‌های مختلف طراحی، نقشبندی و نحوه اتصالات آن‌ها چگونه‌اند؟ روش تحقیق در این مقاله توصیفی‌ـ‌تحلیلی است و ابزار گردآوری اطلاعات به‌شیوه اسنادی و کتابخانه‌ای بوده و همچنین بسیاری از اطلاعات از طریق مشاهده حاصل آمده است. در این پژوهش برای ارائۀ بهتر نحوه اتصلات و ویژگی‌های ساختاری گونه‌های نقوش واق، به دسته‌بندی و آنالیز خطی نقوش مشترک در اکثر فرش‌ها پرداخته که شامل سر انسان، اژدها و دیو می‌شود. آنچه از این پژوهش منتج می‌شود این است که سر دیو همواره از نمای تمام‌رخ و به دو گونۀ انسانی و حیوانی قابل مشاهده است و سر انسان از دو نما و بیشتر به شکل طبیعی ترسیم شده و سر اژدها نیز از دو نما و اغلب به‌صورت ترکیب سر موجوداتی چون مار و تمساح است.