تطبیق نقوش تزیینی معماری دورۀ تیموری در آثار کمال‌الدین بهزاد با تأکید بر نگارۀ «گدایی بر در مسجد»

Abstract

حاصل تمهیدات شگرف هنرمندانی چون کمال‌الدین بهزاد در عرصۀ نگارگری اواخر سدۀ نهم همبستگی آن با معماری بود. به تصویر درآمدن فضاهای معماری و نقوش تزیینی آن در نگاره‌ها در بناهای عظیم و باشکوه اطراف هنرمندان ریشه داشت.. تزیینات فراوان سطح بنا که بر حس وحدت و اثربخشی آن می‌افزود حتی بر لباس پیکره‌ها نیز نقش بست. بدین ترتیب، اگرچه حضور فضای معماری در تصویر اکثراً به‌جهت ضرورت داستان به تصویر کشیده شده بود، ساختار نظام‌مند و هندسی موجود در تزیینات معماری به ابزاری مناسب جهت غنای رنگی، استحکام ترکیب‌بندی و هماهنگی اجزا در تصویر نیز تبدیل شد. به‌رغم استفادۀ مکرر بهزاد از معماری و تزیینات وابسته به آن در نگاره‌هایش، آثار وی اغلب از دیدگاه هنرهای تجسمی بررسی شده است. در این پژوهش، ضمن بیان ارزش‌های هنری نگارۀ «گدایی بر در مسجد» در حوزۀ معماری، نقوش تزیینی معماری نگاره با نمونه‌های به‌کاررفته در بناهای هم‌عصر در سمرقند، هرات و ایران تطبیق داده شده است. اهداف این بررسی عبارت است از: الف) مقایسۀ نقوش تزیینی به‌کاررفته در آثار معماری به‌لحاظ ساختار، ترکیب‌بندی و رنگ با نقوش تزیینی در نگارگری. ب) محاسبۀ میزان استفاده از هریک از انواع نقوش تزیینی هندسی، گیاهی و یا کتیبه‌ای در نگارۀ «گدایی بر در مسجد» ج) تطبیق محل قرارگیری هریک از نقوش تزیینی معماری در نگارۀ «گدایی بر در مسجد» با محل قرارگیری آن‌ها در بناهای معماری هم‌زمان روش تحقیق این پژوهش توصیفی‌‌ـ‌‌تحلیلی است و اطلاعات مورد نیاز از طریق مطالعات کتابخانه‌ای به دست آمده است. نتایج بررسی حاصل از تطبیق نمونه‌ها نشان می‌دهد که در نگارۀ «گدایی بر در مسجد»، تزیینات منطبق بر بناهای واقعی آن دوره است و می‌توان این‌گونه اظهار داشت که تنها نقوش هندسی، گیاهی یا خط‌نگاره برگرفته از آثار معماری، براساس ترکیبی مشابه یا در فضایی جدید استفاده شده است. بنابراین، می‌توان از نقوش مذکور به‌عنوان تزییناتی اصیل و مستند درجهت نقش آفرینی در معماری امروز بهره گرفت.