بررسی ویژگی‌های تصویری و مضمونی نسخه‌های خطی مصور دورۀ ایوبیان

Abstract

در فاصلۀ سده‌های پنجم و اوایل هفتم هجری، سرزمین‌های شرق مدیترانه دچار آشفتگی سیاسی شده بود و حملات صلیبیان نیز به این آشفتگی دامن می‌زد. با قدرت‌یافتن صلاح‌الدّین ایوبی در نیمۀ دوم سدۀ ششم اوضاع سیاسی تاحدی بهتر شد. دورۀ ایوبیان، نه‌تنها درزمینۀ کشورگشایی و دستاوردهای جنگی، بلکه ازنظر فرهنگی نیز کارآمد بود. آنان راه‌های جدیدی به دنیای هنر گشودند، ولی حکومتشان بسیار کوتاه بود. ازاین‌رو، دورۀ ایوبیان بیشتر به‌‌لحاظ داشتن نقشی رابط بین سبک‌های سلجوقی و مملوکی اهمیت دارد. به‌‌علت ناهماهنگی هنر و سیاست در این دوره هیچ سبک واحدی برای نگارگری خلق نشد. ازجمله نسخه‌های مصور باقی‌مانده از دورۀ ایوبیان نسخه‌ای از کلیله و دمنه، مقامات حریری و کتاب مختارالحکم و محاسن الکلم است. اهدافی که در این مقاله مدنظر است، آشنایی با ویژگی‌ها و شاخصه‌های نگارگری دورۀ ایوبیان و شناخت مضامین نسخه‌های مصور این دوره از طریق بررسی نگاره‌های باقی‌مانده از آن است. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی‌ـ‌تحلیلی و گردآوری مطالب به‌روش کتابخانه‌ای انجام شده است. بررسی سه نسخۀ مصور این دوره نشان می‌دهد که در این نسخه‌ها تمام تصاویر در وسط صفحه قرار گرفته و در بالا و پایین آن‌ها نوشته‌هایی از متن کتاب به‌عربی وجود دارد. در برخی از نگاره‌ها حرکت و پویایی و زندگی در عناصر تصویر دیده می‌شود، ولی به‌طورکلی روح حاکم بر تصویر سکون و بی‌تحرکی است. درختان و گیاهان در این نگاره گل‌وبرگ‌‌های عجیب و ناشناخته دارند و درعین‌حال ازلحاظ بصری ساده و برگرفته از گیاهان آن نواحی‌اند. شاخصۀ آخر استفاده از عناصر نمادگونه برای نشان‌دادن چیزی یا جایی یا حتی مفهومی نظیر درخت خرما (نماد حاصلخیزی)، بوتۀ خار (نماد اندوه و گناه)، پرندۀ دریایی (به‌نشانۀ وجود آب) و بلبل (به‌نشانۀ وجود چمنزار) است.