تحلیلی بر جایگاه عادت و عاملیت در پرورش انسان: ژرف‌اندیشی در آرای تربیتی

Abstract

هدف پژوهش حاضر شناسایی جایگاه «عادت» و «عاملیت» در پرورش انسان است. روش پژوهش، «تحلیل مفهومی» است که ناظر بر فراهم آوردن تبیین روشن از معنای یک مفهوم به‌واسطة توضیح دقیق ارتباطات آن با سایر مفاهیم است. عادت حالتی است در وجود انسان که در اثر کنش‌های تکراری پدید می‌آید و به‌تدریج دشواری انجام آن کنش را آسان می‌کند. عاملیت نیز بر مفاهیمی نظیر آزادی عمل، مسئولیت‌پذیری و پاسخ‌گویی در بروز یک کنش استوار است و از مبادی میلی، معرفتی و ارادی در وجود انسان نشئت می‌گیرد. مهم‌ترین یافته‌های این پژوهش عبارت‌اند از:<br />ضرورت پرورش عاملیت در فرایند تربیت و عقب راندن موقت آن؛<br />رفع مسئولیت متربی هنگام سلب عاملیت؛<br />نفی مطلق‌انگاری در پرورش عاملیت به دلیل امکان خطا در مبادی عمل؛<br />وابستگی خودکنترلی در عاملیت به بلوغ ایمانی و معرفت ارزشی عامل؛<br />ارزش مضاعف عادت‌های هوشیار به سبب شکل‌گیری در بستر عاملیت؛<br />ارزشمندی عادت‌های ناهوشیار هنگام ضعف عاملیت؛<br />نقش مؤثر عادت‌های ناهوشیار در تقویت مبادی عمل، محدودیت عادت‌های هوشیار در وابستگی به مبادی عمل؛<br />جلوگیری از زوال عادت‌ها از طریق ایجاد پیوند با محرک‌های ارزشی و عاطفی.<br />نتیجة این پژوهش نشان داد که عادت‌های هوشیار، در بستر عاملیت شکل می‌گیرند و با آن معارض نیستند. این عادت‌ها در جایگاه غایت مطلوب، با پرورش عاملیت در تعارض‌اند و در مقام تسهیل‌کننده، مکمل رشد عاملیت هستند. همچنین در منظومة تربیتی، پرورش «عاملیت» و «عادت‌های هوشیار» در جایگاه «اهداف واسطی» و پرورش «عادت‌های ناهوشیار» در جایگاه «اهداف ابزاری» قرار دارند.