تأثیر و بازتاب نظام طبقاتی و استبدادی در متون تعلیمی منثور فارسی (با تکیه بر اندرزنامه‌های سیاسی قرن پنجم تا هفتم)

Abstract

ادبیات و اجتماع تأثیر متقابلی بر یکدیگر دارند و ادبیات را می<em>‌</em>توان بازتاب واقعیت<em>‌</em>های اجتماعی دانست. یکی از جلوه<em>‌</em>های تأثیرگذاری،<em>‌</em> تأثیری است که نظام طبقاتی و حکومت استبدادی بر اجتماع و روابط افراد می<em>‌</em>گذارد و ادبیات به‌عنوان اصلی<em>‌</em>ترین نمود اجتماعی آن را در خود بازتاب می<em>‌</em>دهد. نظام طبقاتی (سلسله‌مراتبی) یک سیستم فراگیر اجتماعی است که در آن مردم به چند طبقۀ مجزا تقسیم می‌شوند و بر اساس آن عده‌ای خود را برخوردار از حقوق کامل شهروندی دانسته و مابقی را از ابتدایی‌ترین حقوق محروم می‌سازند. پذیرش و تأکید بر تفاوت، اختلاف، تضاد، و به‌طورکلی نابرابری از ویژگی<em>‌</em>های چنین نظامی است. چنین نظامی منجر به شکل<em>‌</em>گیری حکومت استبدادی می<em>‌</em>شود که مؤلفه<em>‌</em>های آن تقدّس پادشاه و تک<em>‌</em>گویی است و شاکله آن را ترس تشکیل می<em>‌</em>دهد. این نظام بر نگرش<em>‌</em>ها و اعتقادات، خلق‌وخوی افراد، و شیوه بیان مطالب تأثیر می<em>‌</em>گذارد؛ به گونه<em>‌</em>ای که زبان ادبی به‌سوی بیان غیرمستقیم و پند و اندرز گرایش می<em>‌</em>یابد و سمت‌وسوی توصیه<em>‌</em>ها نیز در خدمت تأمین منافع و مصالح طبقه حاکم و قدرتمند جامعه قرار می<em>‌</em>گیرد. اندرزنامه<em>‌</em>های سیاسی که با هدف تأثیرگذاری بر رفتار سیاسی حاکمان تدوین شده<em>‌</em>اند می<em>‌</em>توانند محمل مناسبی برای بازتاب این نوع از ساختار اجتماعی و نظام حکومتی باشند. ازاین‌رو، این مقاله سعی دارد با شیوه<em>‌</em>ای تحلیلی‌توصیفی به بررسی این تأثیرات و بازتاب آن در برجسته<em>‌</em>ترین متون تعلیمی نثر فارسی که عمدتاً ذیل اندرزنامه<em>‌</em>های سیاسی قرار می<em>‌</em>گیرند، بپردازد.