جانشین‌سازی واژگان مترادف در غزلیات حافظ

Abstract

حافظ از تکرار معنی برخلاف تکرار لفظ در سطح بیت، ابایی نداشته‌است؛ شاهد ما در اثبات این ادعا، استفادۀ او از واژگان و عبارات مترادف است. ریزبینی و نکته‌سنجی حافظ در توجه به اختلاف‌های معنایی واژگان مترادف مثال‌زدنی است. وی علاوه‌بر هم‌معنایی و ترادف، به اختلاف‌ها و حتی گاه تضاد‌های معنایی این واژگان به‌ظاهر مترادف نظر داشته‌ و هر واژه را در بافت معنایی مناسب به ‌کار گرفته‌است. نکتۀ قابل‌توجه دیگر، آرایش واژگان و عبارات مترادف در ابیات اوست؛ حافظ مفاهیم مترادف را به‌صورت گروه کلمه و به ‌دنبال یکدیگر نمی‌آورد؛ بلکه واژۀ دوم را در جملۀ مستقل دیگری، جانشین واژه یا عبارت نخست می‌کند. این روش، شگرد جادویی او در آمیختن معانی و آفریدن معانی شگفت و تازه است. آرایش واژگان مترادف، توجه به جزییات معانی آن‌ها و به‌ کار بردن آن‌ها در بافت‌های متناسب با معنایشان، به حافظ توانایی فراوان در آفرینش معانی بدیع و تصاویر هنری شگفت بخشیده‌است. او با این مترادف‌سازی‌‌ها، علاوه‌بر ایجاد تناسبات لفظی و معنوی، پارادوکس‌های بدیع، طنزهای ملیح و مخفی و... می‌آفریند و بر ابعاد و گسترۀ معنی در هر بیت می‌افزاید. در حدود 5درصد از ابیات حافظ، مفاهیم مترادف جانشین یکدیگر شده‌اند. حافظ در آفرینش این مفاهیم علاوه‌بر مفردات زبان، از معانی کنایی عبارات، روابط مجازی واژگان و ساختن ترکیب‌های تازه سود جسته‌است.