صورت‌گرایی در اخلاق کانتی از نگاه شلر

Abstract

مسئله­ی مورد بررسی در این مقاله عبارت از این است که آیا اندیشه­ی اخلاقی کانت، چنان که شلر ادعا کرده است، صورت­گرایانه است یا خیر. در اینجا پس از توضیح معنای صورت­گرایی و پیشینه­ی انتقاداتی که از این منظر به تفکر کانت شده است، از طریق توضیح برخی از مفاهیم اصلی تفکر اخلاقی کانت، مانند خیر مطلق، تکلیف، امر مطلق و خودآیینی اراده، سعی کردیم نگرش صورت­گرایانه­ی او را در اخلاق نشان دهیم. گفته شده که توجه صرف کانت به صورت کلی قانون اخلاقی و چشم­پوشی وی از ماده، محتوا، متعلَّق و غایت فعل حاکی از صورت­گرایانه بودن تفکر اخلاقی اوست. سپس به نسبت صورت­گرایی و غایت­گرایی در اخلاق کانتی اشاره و گفته شده که بر اساس نظر برخی از مفسران، کانت با غایت فی‌نفسه تلقی کردن انسان، تا حدودی نگرش صورت‌گرایانه‌ی خود را تعدیل می­کند؛ اما چون مفهوم غایت در نزد او مفهومی نظام­بخش است نه قوام­بخش، غایت­گرایی او را نمی­توان به معنای متداول، که صورتی از نتیجه­گرایی است، تفسیر کرد و نگرش او همچنان صوری باقی می­ماند. سرانجام رویکرد شلر به اخلاق کانت و وجه اشتراک و اختلاف این دو بیان شده است. شلر با این نظر کانت که شالوده­های اخلاق باید کلی، نامشروط و پیشین باشد و اخلاقی بودن فعل نمی­تواند وابسته به نتیجه­ی آن باشد موافق است، اما مخالف این نتیجه­گیری کانت است که «محتوای مادی» تجربه­ی اخلاقی هیچ جایگاهی در تعیین اخلاقی بودن فعل ندارد و این اختلاف‌ نظر مبتنی بر تفاوت نگاه پدیدارشناختی شلر و نگاه عقل‌گرایانه­ی کانت در اخلاق است.