گونه‌های گوناگون فایده‌گرایی

Abstract

در چند دهۀ اخیر فیلسوفان فایده‌گرای بی‌شماری در زمینۀ اخلاق هنجاری فعالیت گسترده‌ای داشته، کوشیده‌اند با ارائۀ تفسیر جدیدی از «بیشینه‌سازی» ویا «خیر»، فایده‌گرایی را از گزند انتقادهای مطرح‌شده علیه آن برهانند. همین امر موجب پیدایش گستره گسترده‌ای از رویکردهای گوناگون و آشتی‌ناپذیر فایده‌گرایانه شده است که از آن میان می‌توان به دوگانه‌های «واقعیت‌گرا»/ «اگرگرا»، «عینیت‌گرا»/ «ذهنیت‌گرا»، «کنش‌گرا»/ «منش‌گرا»، «بیشینه‌سازی مطلق»/ «بیشینه‌سازی کافی» و «لذت‌گرا»/ «ترجیح‌گرا» اشاره کرد. این دوگانه‌ها به ترتیب در پاسخ به پرسش‌های‌ بنیادین زیر دربارۀ دو مفهوم «بیشینه‌سازی» و «خیر» مطرح شده‌اند: فاعل برای تشخیص بهترین گزینه‌، باید عملی را در نظر بگیرد که فکر می‌کند در موقعیت مورد نظر «به‌احتمال زیاد انجام خواهد داد» یا باید عملی را در نظر بگیرد که «در شرایط آرمانی می‌تواند انجامش دهد»؟ عمل درست عملی است که «در عالم واقع» و«در عمل»، «بیشترین خیر» را ایجاد کند یا عملی است که فاعل «انتظار دارد»یا «فکر می‌کند» که «بیشترین خیر» را به‌ وجود می‌آورد؟ ملاک «بیشینه‌سازی خیر» فقط برای داوری دربارۀ «کنش» فاعل است یا هم «کنش» و هم «منش» او؟ برای «بیشینه‌سازی خیر» باید سراغ «بیشینه‌سازی مطلق» آن برویم یا «بیشینه‌سازی کافی»؟ آیا «خیر» چیزی است که فاعل از آن بیشترین «لذت» را می‌برد یا چیزی است که فاعل آن را بر چیزهای دیگر «ترجیح» می‌دهد؟ این مقاله بر آن است با «تبیین» و «تحلیل» این پرسش‌ها و یافتن پاسخ‌های آن‌ها، مهم‌ترین و ناآشناترین دوگانه‌های جدیدی را که در چند قرن اخیر در فایده‌گرایی مطرح شده‌اند واکاوی کند.