دین و انقلاب‌های عربی: مطالعه موردی انقلاب مصر

Abstract

چکیده در طول نیم قرن گذشته و در سایه کمرنگ شدن تز «سکولارسازی» و تلاش برای جدایی دین و سیاست، نقش و جایگاه دین در حوزه عمومی مورد توجه دانشمندان علوم اجتماعی بوده است. هدف نوشتار حاضر مطالعه حضور دین درون حوزه عمومی است و برای این کار تلاش می‌کند تا از طریق پرداختن به نشانه‌های حضور دین از حضور بسیج‌کنندگی و حضور نمادین گرفته تا حضور سیاسی و در نهایت حضور نهادی، تحولات سیاسی مصر در طول سه سال گذشته را مورد واکاوی قرار دهد. حضور دین در حوزه عمومی مصر یکی از ویژگی‌های اصلی دوره پس از انقلاب 25 ژانویه به شمار می‌رود و این حضور باعث نگرانی برخی‌ها شده است و این نه فقط به دلیل قطب‌بندی‌ها و اختلافات میان نیروهای اسلامی و نیروهای لیبرالی و سکولار است، بلکه همچنین به دلیل چیزی است که برخی‌ها آن را نقض دستاوردهای انقلاب مصر به عنوان یک انقلاب مدنی می‌دانند؛ انقلابی که طبق نظر این طیف می‌بایست در دو عرصه سیاسی و اجتماعی فضای بیشتری به نیروهای مدنی در مقایسه با جریان‌های دینی بدهد و این چیزی است که به نظر برخی‌ها اگر محقق نشود، ممکن است فرآیند تحول دموکراتیک در مصر به شکست بیانجامد. اما عده‌ای دیگر معتقدند که سرنگونی نظام مبارک و پایان سیطره حزب حاکم (حزب ملی دموکراتیک)، منجر به بروز تنوع شدید در نقشه صحنه سیاسی مصر و وزن بازیگران گوناگون از جمله بازیگران اسلامی شده است. بنابراین از زمان برکناری مبارک، احزاب و گروه‌های سیاسی جدیدی ظاهر شده‌اند که به جریان‌های فکری و ایدئولوژیکی گوناگونی وابسته هستند. اما تحول برجسته در وضعیت پراکندگی و افتراقی نمایان است که جنبش‌ها و احزاب اسلامی در دوره پس از انقلاب‌ها به آن دچار شده‌اند. از این رو تعداد احزابی که به مرجعیت دینی تکیه دارند، از 15 حزب عبور کرده و اگر وضعیت گشایش سیاسی کنونی تداوم یابد، همچنان امکان افزایش این تعداد وجود دارد. نوشتار حاضر به این نتیجه می‌رسد که دین نقش مهمی در تعیین شکل تحول دموکراتیک و ماهیت آن در مصر در خلال دوره آتی خواهد داشت. همچنین تاکید می‌کند که چنین نیست که تنها یک نیروی اسلامی بر حوزه عمومی تسلط داشته باشد؛ بلکه نوعی پراکندگی و تنوع درون جنبش اسلامی رخ داده است. این پژوهش اشاره می‌کند که هرگاه مصر به سمت دموکراسی گام بر می‌دارد، تحولی در گفتمان احزاب و جریان‌های سیاسی قدیمی و جدید رخ داده و ایدئولوژی و اقدامات آن‌ها متنوع و گوناگون شده است.