جایگاه روایت در متون منثور فارسی قرن چهارم تا هفتم هجری

Abstract

روایت در جلوه­های گوناگون فرهنگ بشری دیده­ می­شود. آنگاه که از این دیدگاه به متون فارسی منثور بازمانده از قرن چهارم تا هفتم هجری بنگریم؛ این پرسش مطرح می­شود که: «کدام یک از اشکال روایی در کهن­ترین متون منثور فارسی قرن چهارم تا هفتم هجری دیده­ می­شود؟» هدف این پژوهش رسیدن به شناخت کلی از پیشینۀ حضور اشکال گوناگون روایی در متون دوران آغازین زبان فارسی است. بررسی توصیفی- تحلیلی صدها متن منثور بازمانده از این دوران شکوفایی نثر نشان می­دهد که محتوای متون این دوره از موضوعات گوناگونی چون نجوم، بلاغت، فلسفه، سیاست، جغرافیا، تاریخ، اساطیر، سفرنامه، منشآت، تفسیر، دانشنامه، تذکره، اخلاق، کلام، تعبیر خواب، موسیقی، هندسه، طلسمات و... سخن می­گوید. مهم­تر آنکه در 85% متون مورد بررسی، شکلی از اشکال روایی دیده ­می­شود و فرم­های روایی چون گزارش، حکایت، قصه و داستان بلند کاربردهای مهمی در متن دارد. از جمله گزارش و نقل رخدادهای گذشته، توصیف موقعیت­ها، خلق تمثیل­های استشهادی، بیان اندیشه­ها، روشنگری اندیشه­های مبهم و پیچیده، بیان مشاهدات، ثبت تجربیات و روایت داستان. یافته­ها همچنین نشان­دهندۀ تنوع موضوع و کاربردهای گوناگون و گسترده گونه­های روایی در زندگی اجتماعی پارسی­زبانان قرن چهارم تا هفتم هجری است. وجود چنین خزانه­ای سرشار از اشکال روایی در دوران آغازین نثر خود گواه آن است که پیشینۀ سنّت روایت­پردازی، در زبان فارسی، به دورانی بسیار کهن­تر از قرن چهارم بازمی­گردد. این میراث گرانبار پشتوانۀ نویسندگان­ خلاق این دوران شده تا با دگرگون­کردن فرم­های ساده به فرم­های پیچیده­تری از روایت دست ­بیابند.