بازتاب اندیشه سیاسی محقق کرکی و روزبهان خنجی در مناسبات سیاسی دولت صفویه و عثمانی (از جنگ چالدران تا صلح آماسیه)

Abstract

سرآغاز قرن دهم هجری تاریخ تحولات ایران با دوره روی کار آمدن صفویان مقارن است؛ به نحوی که ایران رفته­رفته جای خود را با صورت و سیرت خاصی در تاسیس دولت و نظام‌سازی سیاسی متجلی می‌سازد. همکاری محقق کرکی و روزبهان خنجی دو فقیه بزرگ ایرانی این قرن با دولت­های شیعی (صفوی) و سنی (عثمانی و ازبک) از لحاظ فکری نقش به‌سزایی در لایه‌بندی‌های اندیشه سیاسی آن دوره دارد. سوال اصلی در این پژوهش نیز بر اساس همین همکاری تنظیم شده است؛ اینکه خدمات فکری این دو شخصیت‌ موثر در دو حوزه اهل سنت و تشیع، چگونه به دولت‌های عثمانی و صفویه در ماندگاری، فرهنگ­سازی، مصالحات و منازعات آن دولت‌ها کمک می‌کند؟<br /> از یک طرف ظرفیت‌سازی محقق کرکی در همکاری با صفویان با اغتنام فرصتی تاریخی نه تنها به محک عملی در عالم سیاست دست می­یازد؛ بلکه با رویکرد تحول­گرایانه و استکمالی ظرفیت­های علمی و نظری را جایگزین منش­های تقریبا ناکارآمد پیشین می­کند، در حالی که روزبهان خنجی، همتای سنی او، نه تنها سلطنت خان ازبک و سلطان عثمانی را تا منصب امامت بالا می­برد؛ بلکه احکام و فتاوای فقهی خود را وسیلة خون­ریزی­ها و کشورگشایی­های این سلاطین جور تحت عنوان‌های جهاد در راه خدا قرار می­دهد. واکاوی ساخت اندیشگی این مقوله در ابتدای قرن دهم با رویکردی مقایسه‌ای، کمک می‌کند به روش و منش دو عالم شیعی و سنی هم‌عصر، در شرایط تثبیت و نهادمندی سیاسی دولت صفوی و تداوم وجاهت دولت عثمانی پی ببریم.