گفتمان رعیت و راعی در نظام اندرزنامه‌ای دورۀ اسلامی

Abstract

چکیده مؤلف پژوهش حاضر درصدد است اصطلاح «رعیت» را از ظهور تا رواج آن در تاریخ ایران میانه بررسی و تبیین نماید. این مفهوم، که مطابق احادیث پیامبر، در آغاز به منظور مسئولیت‌پذیری به کار رفته، در دوره‌های بعدی به «اطاعت» و «تبعیت» صرف و سپس به «ملکیت مطلق» تغییر معنا و ماهیت داده است. مدعای تحقیق آن است که نظام اندرزنامه‌ای دورۀ اسلامی، به‌خصوص دورۀ سلجوقی، تأثیر به‌سزایی در تطور و چرخش مسیر حقوق و مسئولیت‌ها و جایگاه رعیت و راعی داشته است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که اندرزنامه‌نویسان این دوره در تغییر مفهوم رعیت از مسلمانِ مسئولِ متعهد، که مد نظر حدیث پیامبر اسلام بوده است، به تابعِ صرف حکومت‌ها و ایجاد نظام شبانی تأثیر داشته‌اند. این مفهوم به رابطۀ «ملکیت» و «تبعیت» تأویل و به‌تدریج در دوره‌های متأخرتر با تأثیر عوامل دیگر کاملاً به واژه‌ای دگرگون‌شده با مفهوم «مالکیت صرف» و «تابعیت محض» تبدیل شده است.