بررسی تقریرهای گوناگون از برهان ابن‌سینا بر توحید ذاتی واجب تعالی در اشارات و تنبیهات

Abstract

ابن‌سینا برهانی ابتکاری بر اثبات توحید ذاتی واجب‌الوجود دارد که آن را در اشارات و تنبیهات بسط داده است، هرچند بیانی اجمالی از آن را در الهیّات شفا نیز آورده است. شارحان در تقریر این برهان راه‌های گوناگونی پیموده‌ و هریک تفسیر و تقریر خاصی از آن ارائه کرده‌اند. اختلاف این تقریرها عمدتاً در تعیین اقسام و فرض‌هایی است که در این برهان مورد نظر ابن‌سینا بوده است. در این مقاله، پس از اشاره به جایگاه برهان ابن‌سینا در میان براهین توحید، تقریرهای فخرالدّین رازی، خواجه نصیرالدّین طوسی، قطب‌الدّین رازی و استاد مطهّری از این برهان بیان و ارزیابی شده‌، و، در پایان، این نتیجه حاصل آمده است: تقریر خواجه طوسی – به دلیل خالی بودن از اشکالات تقریرهای دیگر از قبیل تصرّف در کلام ابن‌سینا و یا افزودن قسمی بر اقسام مورد نظر ابن‌سینا، و نیز به‌سبب وارد نبودن اشکال‌هایی که به اصول برهان کرده‌‌اند - از دیگر تقریرها به کلام ابن‌سینا نزدیک‌تر است.