حافظه و دین در ایران؛ تحولات و چشم‌اندازها

Abstract

در این مقاله، تحول در الگوهای حافظۀ ایرانیان (با تأکید بر تجربۀ دیداری‌شان) تبیین و نقش مناسبات قدرت در آن تحلیل خواهد شد. بدین منظور از انواع تکنولوژی‌های حافظه‌ای (شفاهی، سواد (چاپ) و دیجیتالی (الکترونیک)) و تأثیر آن در به وجود آمدن اکولوژی‌های حافظه‌ای در دوره‌های مختلف (پیشامعاصر، معاصر و امروزی) سخن به میان خواهد آمد. سپس، با تکیه‌بر رویکرد و روش "تحلیل فرهنگی"، نقش مناسبات قدرت در تولید، انباشت و انتقال حافظه‌های دینی (یا اطلاعات، دانش‌ها و مناسک دینی) ایرانیان تحلیل می‌گردد. نشان داده خواهد شد با گذار به دوران معاصر قدرت عاملیّت و بازیگری ایرانیان در حافظه‌های دینی‌شان از عامه مردم به نفع نخبگان و دولت تغییر پیدا می‌کند. درواقع، استدلال این است که در دوران معاصر قدرت تولید و بازتولید ایرانیان درزمینه بازتعریف جایگاه دین در حافظه‌شان کاهش‌یافته و در عوض نقش ساختارهای معاصر (همچون سواد)_از خلال تولید حافظه‌های کلان نخبه‌گرایانه و نیز دولت- افزایش یافته است. باوجوداین، همان‌طور که اشاره خواهد شد با ظهور تکنولوژی‌های حافظه‌ای دیجیتال (الکترونیک) در تولید، ذخیره و انتقال دانش‌ها و حافظه‌های دینی به نظر می‌رسد اکولوژی حافظه‌ای ایرانیان یک بار دیگر دگرگون شده و ازاین‌رو، کلان حافظه‌ها (ی دینی) جای خود را به حافظه‌های متکثر می‌دهند و نقش قدرت عامه ایرانیان در حافظۀ دینی‌شان در حال احیا شدن است.