درهم‌تنیدگیِ ناتورالیسم و «نیست‌انگاری» (نیهیلیسم) در آثار داستانی صادق چوبک

Abstract

نیست‌انگاری (نیهیلیسم)، نفیِ بخشی و گاهی همۀ زندگی است. این اندیشه از دوران باستان نمود داشته و در قرون وسطی نیز پدیدار شده است؛ امّا در دوران جدید، سرو سامان دیگری یافته است. نیچه، کافکا و شاگردان امیل زولا در مکتب ناتورالیسم، زمینۀ آن را فراهم کردند. در ناتورالیسم فلسفی و ادبی امروز ، ویژگی‌هایی هست که با پاره‌ای از مؤلّفه‌ها و دیدگاه‌های نیست‌انگارانه همپوشانی دارند. داستان‌های چوبک، از آمیزه­ها و آموزه­های ناتورالیستی سرشارند؛ ناتورالیسمی که به نیست‌انگاری منفعلانه در اندیشه و بینش چوبک منتهی شده است؛ آن­چنان که به نفی جامعه و زندگی می‌پردازد و هیچ گزینه‌ای برای برون‌رفت از آن دایرۀ حیرت و بن‌بست و سرگردانی ارائه نمی‌کند. پرسش قابل طرح در کار صادق چوبک این است که آیا درهم آمیختن این جهات منفعل ناتورالیستی با برخی رویکردهای نیهیلیستی، نویسنده و خواننده را در مقام تماشاچی نگاه می دارد؟ این مقاله کوششی است برای بازنمایاندن این در هم­تنیدگی که گاه تشخیص این دو - ناتورالیسم و نیهیلیسم- را در آثار چوبک دشوار می­کند. ناتورالیسم، اگرچه در برخی جهات منفعل عمل می کند، لزوماً پوچ­گرا نیست. پس دو محور جبرگرایی که به بی­عملی و پوچی منجر می شود و اخلاق ستیزی، دو بستر برای منتهی شدن ناتورالیسم به نیهیلیسم هستند. بر اساس این تفاصیل، دو محور از ناتورالیسم با ده محور از نیهیلیسم؛ شکّاکیت، بدبینی، پوچی و بیهودگی، مرگ­اندیشی، جبرگرایی، یأس، مادّه گرایی، اخلاق ستیزی، دم غنیمت شمردن، از خودبیگانگی، امکان درهم شدن و تنیده شدن دارند.<br /> <strong>ک</strong><br /> <br /> <strong><br clear="all" /> </strong>