بررسی و مقایسه تحلیلی وجه دین ناصرخسرو و مثنوی مولوی

Abstract

بررسی و مقایسه تحلیلی آثار بزرگان علاوه بر نشان دادن تأثیرپذیری آن‌ها از یکدیگر می­تواند در طبقه‌بندی و تقسیم جریان‌های فکری و ادبی یک فرهنگ مفید باشد. ناصرخسرو قبادیانی و جلال‌الدین مولوی بلخی ظاهرًا هم در اصول فکری و بنیان­های اعتقادی و هم در تمثیل­ها، تشبیه­ها و تأویل­ها همانندی‌های تأمل ‌برانگیزی دارند. هدف این مقاله نشان دادن این اشتراکات با توجه به دو کتاب وجه دین ناصرخسرو و مثنوی مولوی است. این دو متفکر بزرگ همچنان ‌که خود بیان کرده­اند شعر و نثر را در راه بیان اندیشه‌ها و افکارشان به کار گرفته­اند. با وجود تفاوت اساسی در حوزه اندیشه و خاستگاه فکری این دو شاعر، زمینه‌های مشترکی در آثارشان وجود دارد که توجه به خاستگاه جغرافیایی مشترک، تأویل‌گرا و معناپرداز بودن هر دو و نیز احاطه مولوی به آثار پیشینیان این اشتراکات را توجیه می‌کند. مواردی همچون لزوم تمکین و فرمانبری از مردان حق و ضرورت حضور صاحبان باطن برای هدایت خلق، اهمیت باطن و معنا در دوگانه بزرگ ظاهر- باطن (جسم - معنا)، پیوسته دانستن اطاعت از مراتب صاحبان دعوت و مرشدان حق، بلندی مقام علم و شرف آدمی بر دیگران به سبب داشتن علم، اهمیت فراوان جهاد اکبر، نادان دانستن بیشتر خلایق، اکتسابی نبودن علوم اولیا و انبیا، نکوهش تقلید، لزوم دست‌یابی به باطن قرآن، تقسیم امور به دو وجه کلی علم و عمل، یکی‌ دانستن حقیقت ادیان و کتب آسمانی، وابسته‌ دانستن شریعت‌های آسمانی به رمز و مثل، نشان حق داشتن همه چیز عالم (حتی جمادات)، تقسیم انسان‌ها در سه دسته کلی و تقدم شرفی جهان دیگر بر جهان مادی، از جمله این همانندی­ها هستند. علاوه بر اشتراک در درون‌مایه­­ها، بعضاً تمثیل­ها و تأویل‌ها و استشهادها و به طور کلی مایه­های سخن مشابهند مانند تمثیل آیینه ناصرخسرو در برابر تمثیل مشهور شکار سایه مرغ مولوی و تمثیل درخت جوز.