کارکرد روایی نشانه‌ها در حکایت رابعه از الهی‌نامه عطار

Abstract

نشانه­شناسی با طرح مفاهیمی چون: نظام، رمزگان، هویت ارتباطی و افتراقی نشانه­ها و... روشی دیگرگون را در خوانش متون بنیان نهاده است. این دانش با تأکید بر عناصر درونی نظام، سازکار شکل گیری معنا را از طریق فرایند دلالتی نشانه‌ها به تصویر می­کشد و به طبقه­بندی و سازماندهی نشانه‌ها در جریانِ بظاهر آشفته و بی­نظمِ متن می­پردازد. الهی­نامة عطّار از جمله متونی است که سهم بسزایی در شکل­گیری و گسترش روایت­های کوتاه و بلند در آثار عرفانی دارد. تحلیل نشانه‌شناختی روایت در حکایت­های این متن می­تواند تا حدودی زمینه را برای نمایش نحوۀ ساماندهی عناصر روایت در متون عرفانی مهیا کند.<br /> این مقاله بر آن است تا با روش توصیفی- تحلیلی، به تحلیلِ نشانه­شناختی حکایت «دختر کعب و عشق او و شعر او» بپردازد. این حکایت که به لحاظ ساختار و معنا ارتباط مستقیمی با ساختار روایت جامعِ الهی نامه دارد، نشان می‌دهد که پیشرفت پیرنگ روایت در این حکایت از طریق تباین و تنش در عناصر دو رمزگانِ قدرت و عشق صورت می­گیرد؛ یعنی هر عنصر با قرار گرفتن در ذیل این دو رمزگان هم به لحاظ روایی و هم از نظر زبانی، شکل و معنایی متناسب با آن رمزگان می­گیرد و پردازش عناصر روایی حکایت در ضمن این تقابل­ها صورت می‌گیرد. با در نظر گرفتن این موضوع و توجه به این نکته که خود این حکایت در ضمن روایت جامع و عرفانی الهی­نامه بیان شده است، می­توان گفت که تمامی نشانه­های موجود در این حکایت از لحاظ ساختاری، در یک فرایند جانشینی، ذیلِ ساختار و نظام گسترده­تری به نام عرفان به معنا می­رسند و این قواعد و قراردادهای عرفان است که بر چگونگی شکل‌گیری و صورت‌بندی روایت تأثیر می‌گذارد.<br />