بازنمایی فضای اجتماعی شهری در ادبیات داستانی ایران معاصر

Abstract

هدف این تحقیق پاسخ به این سؤال است که نویسنده‌ی ادبیات داستانی معاصر ایران در تصویرسازی از تحولات فضای اجتماعی شهری، چگونه به تعاریف عناصر و شخصیت­ها پرداخته است؟ به بیان دیگر، با در نظر گرفتن تعاریف مفاهیم معین و حساس در روش پژوهش طبیعت­گرایانه‌ی هربرت بلومر، آیا فضاهای اجتماعی منعکس شده در ادبیات داستانی ایران معاصر از یک فرآیند دیالکتیکی بین عناصر حقیقی جامعه‌ی توصیف شده در داستان و ذهن نویسنده است یا از تعاریف منجمد و ثابت موجود در گفتمان­های سیاسی و اجتماعی حاکم بر فضای عمومی و روشنفکری جامعه برگرفته است؟ جامعه‌ی آماری مورد مطالعه مجموعه داستان­های کوتاه و رمان­های نوشته شده در دوره‌ی معاصر ادبیات ایران است. منظور از دوره‌ی معاصر از مقدمات بروز انقلاب مشروطه تا انقلاب بهمن 1357 است. نمونه‌ی آماری شامل 2 نویسنده و 5 اثر داستانی است که بر اساس نظر 27 متخصص و با استفاده از روش دلفی انتخاب شده­اند. مبنای روشی این پژوهش «عین­گرایی دیالکتیکی» است. بر این مبنا و با استفاده از نظریات جرج زیمل، هنری لوفور و لوسین گلدمن و بسط هم­زمان آن­ها، به چارچوب تحلیلی دیالکتیکی منطبق با نوع پنجم دیالکتیک مورد تعریف ژورژ گورویچ با عنوان «دیالکتیک چشم‌اندازها یا تقابل مناظر» می­رسیم که بر اساس آن می­توان با بررسی هر جزء از سیستم اجتماعی به رابطه­های متقابل آن عنصر یا جزء با عناصر یا اجزاء دیگر رسید. با استفاده از این چارچوب تحلیلی، امکان قرار دادن داده­های حاصل از پژوهش­ها و هم­چنین اطلاعات ارتباطی عناصر در کنار هم و ایجاد یک نظام یا سیستم اطلاعات اجتماعی را فراهم نمود و از طریق این سیستم به تحلیل کلی جامعه/متن دست یافت. آنچه می­توان به عنوان نتیجه‌ی کلی تحقیق و در جواب سؤال اصلی تحقیق ارائه نمود آن است که هیچ­کدام از نویسندگان منتخب را نمی­توان به ­طور مطلق دیالکتیک­گرا یا برعکس نامید زیرا هر کدام از آثار آنان با توجه به موقعیت اجتماعی و زمان نگارش اثر و شرایط اجتماعی و فردی نویسنده و هم­چنین نوع و حجم داستان، می­تواند دارای خط سیر ساختاری متفاوتی باشد.