قاهرة فاطمی: از شهری سلطنتی تا مرکزی تمدنی برای جهان اسلام

Abstract

شهر قاهره که به‌عنوان مرکزی سیاسی و اداری برای دولت فاطمی در 358 هجری بنا نهاده شد، هم به‌عنوان یک شهر مهم در تاریخ مصر و شمال آفریقا و هم به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز فرهنگی و تمدنی دورۀ اسلامی در بین شهرهای اسلامی اهمیت شایانی دارد. شهر قاهره را باید نماد تمدنی برای دورۀ فاطمیان به‌شمار آورد که از منظر تاریخ شهری، نقطۀ عطف مهمی در تاریخ مصرِ دوران اسلامی محسوب می‌شود. در این میان، تحولات تاریخی قاهره، از شهری نوتأسیس و مختص سکونت خاندان حاکمه، دولتمردان و سپاهیان فاطمی تا شهری پررونق از نظر اجتماعی و تجاری و پرشکوه در همین دورة فاطمیان در خورِ توجه است. بررسی تاریخی‌ متکی بر تحولات شهری قاهره، می‌تواند بازتاب‌دهندۀ سرگذشت کلی مراکز تمدنی در جهان اسلام پیشامدرن نیز باشد. بنابر یافته‌های این پژوهش، تاریخ قاهرۀ فاطمی را می‌توان در دو دورۀ متفاوت، دوران رشد و شکوفایی نخستین و دوران رشد و توسعۀ متأخر تقسیم کرد. مکان‌یابی مناسب و مطلوب و اهتمام فاطمیان به‌توسعة قاهرۀ فاطمیِ نخستین، با بنیان‌نهادن بناها و نهادهای مورد نیاز زندگی شهری و الزامات یک شهر، آن را به یکی از مراکز مهم تمدنی جهان اسلام آن روزگاران مبدل کرد. همچنین، باوجود کاستی‌یافتن قدرت سیاسی حاکمان فاطمی به‌سبب برخورداری از بنیان‌های مطلوب شهری و تمدنیِ دوران متأخر نیز، توسعة قاهره از سوی وزیران صاحب قدرت و مکنت فاطمی ادامه یافت تا جایی‌که قاهرة فاطمی متأخر، نه‌تنها مرکزیت تمدنی خود را حفظ نمود، بلکه ارتقاء هم داد. این ویژگی‌های منحصر به‌فرد قاهرة فاطمی در بین شهرهای مصر و شمال آفریقا، زمینة استمرار جایگاه آن در ادوار پسافاطمی را فراهم آورد.