چارچوبی برای نقش‌آفرینی دیاسپورای علمی در مسائل سیاستی علم و فناوری

Abstract

دیاسپوراهای علمی از پتانسیل بالایی برای نقش‌آفرینی در مسائل سیاستی علم و فناوری در کشورهای مبدأ و میزبان برخوردارند. این جوامع فراملی از دانشمندان و متخصصان، از طریق انتقال دانش، همکاری‌های بین‌المللی و دیپلماسی علم، در توسعه علم و فناوری کشورها تأثیرگذارند. با توجه به حضور گسترده محققان ایرانی مهاجر در زیست بوم علم و فناوری کشورهای توسعه یافته، دیاسپورای علمی ایران از پتانسیل بالایی برای نقش‌آفرینی مؤثر در مسائل سیاستی علم و فناوری برخوردار است. بر همین اساس، در فصل بیستم برنامه هفتم پیشرفت جمهوری اسلامی ایران، سیاست‌های جدیدی در این باره وضع شده است. این پژوهش با رویکردی کیفی و با روش مطالعه چندموردی، ارائه یک چارچوب عملیاتی و کاربردی برای تبیین نقش دیاسپوراهای علمی در مسائل سیاستی علم و فناوری را دنبال نموده است. در این مقاله تجربه بهره‌گیری از ظرفیت دیاسپوراهای علمی در سه کشور هند، چین و مکزیک واکاوی شده است. انتخاب این کشورها به عنوان موارد مطالعه، با کسب نظر خبرگان، به دلیل تجربیات برجسته و شناخته‌شده‌شان در تعامل با دیاسپورای علمی و نیز دسترسی به اطلاعات این کشورها بوده است. داده‌های این تحقیق ثانویه بوده و از مقالات علمی و اسناد سیاستی مرتبط استخراج شدند و با روش تحلیل محتوای عرفی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. یافته‌های این تحقیق در قالب تحلیل‌های درون موردی و بین موردی گزارش شدند. در ادامه چارچوب نقش‌آفرینی دیاسپورای علمی در قالب شش بعد شامل انتقال دانش و فناوری، تقویت دیپلماسی علم و تسهیل روابط بین‌المللی، کاهش تبعات خروج نخبگان (فرار مغزها)، ترویج سیاست‌گذاری مبتنی بر علم، مشارکت در سیاست‌ها و برنامه‌ها، و ظرفیت‌سازی و توسعه زیرساخت ارائه گردید. چارچوب پیشنهادی به عنوان یک ابزار کاربردی، این امکان را برای پژوهشگران و سیاست‌گذاران فراهم می‌کند تا بتوانند میزان بهره‌گیری از ظرفیت دیاسپورای علمی یک کشور را ارزیابی نمایند. در نهایت مبتنی بر یافته‌های این تحقیق، توصیه‌های سیاستی برای استفاده حداکثری از ظرفیت دیاسپورای علمی کشور در راستای اهداف برنامه هفتم پیشرفت ارائه گردید.