بررسی ویژگی های پژوهشی نخستین کتاب شیعه در اصل عدل الهی (انقاذ البشر من الجبر والقدر)

Abstract

رساله انقاذ البشر من الجبر و القدر اثر سیدمرتضی علم‌الهدی، نخستین اثر مستقل عالمان شیعه در اصل عدل الهی به شمار می‌‌رود. گذشته از پیش‌گامی، این رساله دارای سه ویژگی دیگر نیز هست: جامعیت، شاخصه‌‌های پژوهشی و ویژگی‌های اخلاق علمی. رساله انقاذ البشر به رغم کوتاهی، سرفصل‌های اصلی بحث عدل الهی؛ هم‌چون خلق افعال، جبر و اختیار، ادله سمعی و عقلی اصل عدل، معنای اسناد قبایح (مانند اضلال) به خداوند، و طرح مسأله شرّ و پاسخ‌های آن را دربرگرفته است. این رساله، ویژگی‌های یک متن پژوهشی را دارد: عنوان‌‌گذاری درست و به‌جا، وجود دو بخش چکیده و پیشینه پژوهش، بیان انگیزه پژوهش، چینش منطقی مباحث، استدلال به قرآن کریم، استناد به روایات نبوی و سخنان صحابه و تابعین، و البته داوری خردمندانه عقل در همه مباحث. همچنین این رساله، نمونه‌‌ای برتر از رعایت اخلاق علمی ـ پژوهشی است: بیان کامل نظریه رقیب و ادله آن، دوری از فرقه‌‌گرایی و حذر از توهین به مذاهب، و ابتناء پژوهش بر اصل امر به معروف و نهی از منکر. بررسی ویژگی‌های پژوهشی و اخلاق علمی این رساله، تاریخچه پژوهش، به ویژه در جهان اسلام را آشکار می‌کند.